پس از گذشت تقریباً یک سال از اعمال تحریم‌های دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریكا، ایران همچنان ركود اقتصادی، كاهش ارزش پول و تورم بالا را تجربه می‌کند. محققان بر این باورند که همه‌ی این موارد، موجب عدم تأمین بودجه‌ی لازم برای تهیه‌ی تجهیزات و سفر محققان ایرانی برای فرصت های مطالعاتی و شرکت در کنفرانس‌ها و در نهایت به مخاطره افتادن روند پروژه‌های تحقیقاتی و تضعیف روحیه‌ی اندیشمندان و محققین در ایران خواهد شد. در حال حاضر، خرید مواد اولیه و ابزار لازم برای تحقیق از خارج از کشور تقریباً غیرممکن است و شرکتها و بانکهای خارجی اجازه فعالیت در ایران را ندارند.
وزیر علوم کشور، منصور غلامی در گفتگو با خبرگزاری نیچر، اظهار داشت: همکاریهای علمی بین‌المللی ما تحت تأثیر تحریم‌ها قرار گرفته است و این تحریم ها مانع از حضور محققان ما در کنفرانس‌های علمی خارج از کشور شده است. همکاریهای پژوهشی فعال بین ایالات متحده و ایران نیز متوقف شده است.
پرهام حبیب زاده، متخصص ژنتیک انسانی در دانشگاه علوم پزشکی شیراز می‌گوید: «تحریم‌ها بر حوزه‌ی سلامت، تحقیق و آموزش نیز تأثیر می‌گذارد، در حالی که قرار نبود این حوزه‌ها هدف تحریم‌ها قرار بگیرد. شدت این اثرگذاری به حدی است که برنامه‌ریزی برای یک مطالعه‌ی تحقیقاتی در هر زمینه‌ی علمی را تقریباً غیرممکن می‌سازد».
وحید احمدی، رئیس پژوهشگاه ملی سیاست‌گذاری علوم در تهران و مشاور وزیر علوم، جامعه‌ی علمی بین‌المللی را به دلیل بی توجهی به مشکلات محققان ایرانی مورد انتقاد قرار داده و اظهار داشت: «محققان ایرانی انتظار دارند كه جوامع علمی و همکارانشان در خارج از كشور نسبت به تأثیر تحریم‌های آمریكا بر روی فعالیت آنها واکنش نشان داده و منفعل نباشند».
ایالات متحده از 5 نوامبر 2018، ماه‌ها پس از آنکه رئیس جمهور آمریکا به صورت یک جانبه کشور خود را از توافق هسته‌ای میان ایران و شش قدرت جهانی دیگر خارج نمود، موجی از تحریم‌ها را علیه ایران وضع کرده است. براساس برجام که در ژوئیه سال 2015 توسط رئیس جمهور وقت آمریکا، باراک اوباما به امضا رسیده بود، ایران محدودیت‌های اعمال شده بر فعالیت‌های هسته‌ای خود را که مانع از ساخت بمب اتمی می شد، می پذیرفت و در مقابل تحریم‌هایی که توسط سازمان ملل، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و دیگر کشورها وضع شده بود از میان برداشته می شد. محمد فرهادی، وزیر علوم وقت ایران طی بیانیه‌ای که سال 2015 صادر کرد این توافقنامه را امیدوارکننده خواند؛ اما دیری نگذشت که ایالات متحده پس از خارج شدن از برجام، سیاست تهاجمی «فشار حداکثری» را برای منزوی کردن ایران در پیش گرفت و دولت ترامپ با این استدلال که دولت پیشین آمریکا برای کسب امتیازات بیشتر، از جمله محدودیت برنامه موشکی بالستیک ایران، می‌بایست اقدامات بیشتری انجام می داد، تحریم‌های جدیدی را علیه ایرانیان اعمال نمود. این تحریم ها، فروش نفت، محصولات پتروشیمی و فلزات را که صادرات اصلی ایران محسوب می‌شدند، بسیار دشوار ساخت. با این وجود، چین از معدود کشورهایی است که همچنان به دور زدن تحریم ها و واردات نفت از ایران ادامه می‌دهد.
تحریم‌های آمریکا فعالیت های بانکی را نیز شامل شده و باعث شده است که بانک های خارجی از پرداخت تسهیلات به شرکتها و شهروندان ایرانی خودداری کنند. سیستم انتقال وجه بانکی بین المللی موسوم به SWIFT ، سال گذشته بانکهای ایران را از سیستم خود خارج کرد.
یکی از شخصیت‌های آکادمیک ایرانی درگفتگو با نیچر می‌گوید: عدم توانایی در انجام ساده‌ترین فعالیتها از قبیل سفارش آنلاین کتاب یا پرداخت هزینه ثبت نام برای کنفرانس‌ها به روشنی گویای اهمیت قطع شدن ارائه‌ی خدمات مؤسسات مالی بین‌المللی است.
از سوی دیگر، افت شدید ارزش ریال ایران نیز قدرت خرید دانشگاه ها را کاهش داده است. یک دلار امریکا که در سال 2015 ، 28000 ریال خریداری می شد اکنون در بازار آزاد به 115،000 ریال رسیده است. همچنین، ایران نسبت به سال گذشته تورم 40 درصدی را تجربه می کند.
عباس عدالت، دانشمند علوم رایانه در کالج امپریال لندن می‌گوید: اکثر دانشمندان ایرانی نمی‌توانند هزینه‌ی سفر به کنفرانس‌ها را پرداخت کنند و همکاریهای بین‌المللی با آنها بسیار اندک است.
رضا ملک‌زاده، پژوهشگر زیست پزشکی در دانشگاه علوم پزشکی تهران و وزیر بهداشت سابق نیز می‌گوید: حتی قیمت ضروریات اساسی، از جمله داروها و مراقبت های پزشکی سرسام‌آور شده است.
علی گرجی، دانشمند علوم اعصاب دانشگاه مونستر آلمان که مرکز تحقیقات علوم اعصاب شفا را در تهران و مرکز تحقیقات علوم اعصاب رضوی را در مشهد تأسیس کرده است، می‌گوید: برای محققان، هزینه‌ی آزمایش و خرید تجهیزات، بخصوص کالاها و خدماتی که باید از خارج خریداری شود، به چهار برابر آنچه قبل از تحریم ها بود رسیده است. لذا، بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی، مخصوصاً آنهایی که بودجه ثابت دارند، به شدت تحت فشارند.
این فشار، پروژه‌ای که گرجی در سال 2016 با محققان دو مرکز در ایران برای توسعه‌ی درمان آسیب‌های نخاعی با استفاده از سلول‌های بنیادی انسانی آغاز کرده است را نیز شامل شده است و روند آن را با مشکل مواجه کرده است. زیرا بودجه‌ی در نظر گرفته شده برای این پروژه که معادل 450 میلیون ریال در سال جاری است، حدود یک سوم ارزش سال 2016 را دارد و همین موضوع، پیشبرد این پروژه را تقریباً یک سال عقب انداخته است.
برجام بر همکاریهای بین المللی بین ایالات متحده و ایران نیز مؤثر بود. از سال 2000، آکادمی‌های ملی ایالات متحده همکاری علمی عمده ای برای صلح با گروه های تحقیقاتی ایران انجام داده‌اند. هدف آنها دستیابی به مزایای علمی برای هر دو طرف و ترغیب روابط دوستانه‌تر بین دولتهای دو کشور بوده است. اما این پروژه نیز هم اکنون به دلیل تحریم‌ها و خراب شدن روابط بین دولت‌ها، تا حدودی متوقف شده است. گلن شوویتزر، مدیر آكادمی برنامه‌های اروپای مرکزی و اوراسیا می‌گوید: آخرین مشاركت این پروژه یك كارگاه مشترک در سال 2017 در ایتالیا بود؛ امیدواریم در صورت بهبود روابط، به احیای مجدد این پروژه بپردازیم.
از سوی دیگر، در سال 2017، دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری ایالات متحده (OFAC) پنج دانشمند آمریکایی را از حضور در دهمین کنفرانس بین المللی مواد مغناطیسی و ابررسانا، که در ماه سپتامبر در تهران برگزار شد، منع کرد. یک ماه قبل از کنفرانس، این دپارتمان بدون هیچ توجیهی به این دانشمندان اطلاع داد که مشارکت آنها ممنوع است. اما ایران در عرصه‌ی فیزیک جایگاهی ویژه در میان محققین سراسر جهان دارد؛ به گفته‌ی سخنگوی سرن، آزمایشگاه فیزیک ذرات اروپا در نزدیکی ژنو سوئیس، ارتباط نزدیک خود را با دانشمندان ایرانی به ویژه انستیتوی تحقیقات علوم بنیادی در تهران حفظ کرده است و ایران نیز به تقویت رابطه‌ی خود با آزمایشگاه‌های تجربی جهان همت می‌گمارد.
بر خلاف آمریکا، سایر قدرتهای جهانی که سال 2015 برجام را امضا کردند مخالف خروج آمریکا از این توافق و اعمال تحریم علیه ایران بودند. حتی اتحادیه اروپا شرکتهای تحت حمایت خود را از رعایت تحریم‌های ایالات متحده منع کردند. اما شرکتهای اروپایی با معضل بزرگی روبرو هستند؛ آنها باید بین نقض دستور اتحادیه اروپا یا نقض بالقوه تحریم های آمریکا، دست به انتخاب بزنند. در این راستا کشورهای فرانسه، آلمان و انگلیس برای نشان دادن حسن نیت سیاسی خود به ایران، در حال ایجاد کانالی برای تسهیل و حمایت از مبادلات تجاری با این کشور تحت عنوان (INSTEX) هستند. هدف آنان از این اقدام، کمک به شرکتهای اروپایی و ایران برای دور زدن تحریم های ایالات متحده است. اما محققانی مانند گرجی (دانشمند علوم اعصاب دانشگاه مونستر آلمان) به این اقدامات چندان خوشبین نیستند و با توجه به فشار بیشتر ایالات متحده و متحدانش از جمله عربستان سعودی، این اقدامات از نقطه نظر آنان چندان امیدوارکننده به نظر نمی‌رسد. گرجی می‌گوید: جامعه‌ی علمی بین‌المللی باید چشم خود را بر این مسئله باز کند و بر حمایت از پروژه های مشترک با همکاران ایرانی خود، اهتمام بیشتری بورزد
https://www.nature.com/articles/d41586-019-02795-y
مترجم: ط. مکارمی
نظر شما