سیاست و حجاب در ترکیه

30 سپتامبر 2013 رجب طیب اردوغان نخست وزیر وقت ترکیه آنچه را که «بسته دموکراتیزاسیون» نامیده بود، اعلام کرد. طبق این بسته ممنوعیت حجاب زنان که برای چند دهه در نهادهای دولتی اعمال شده بود، لغو گردید. یک ماه بعد زمانی که چهار نماینده زن با روسری وارد پارلمان ترکیه شدند، بسیاری به این نتیجه رسیدند که جنجالِ بلند مدت بر سر موضوع حجاب در کشور به پایان رسیده است؛ اما اخیرا که کمال قلیچدار اوغلو رهبر حزب سکولار اپوزیسیون جمهوری خلق CHP اعلام کرد قانونی برای حمایت از حق حجاب زنان ارائه خواهد داد، این موضوع بار دیگر به بحث روز سیاسی ترکیه بدل شد. این اقدام قلیچدار اوغلو با هدف جلب توجه بخش های محافظه کار و مذهبی کشور در آستانه انتخابات ژوئن 2023 انجام شد و واکنش های زیادی را از سوی کاربران سکولار توئیتر، سازمان زنان و احزاب اپوزیسیون برانگیخت و نشان داد که این موضوع هنوز در جامعه ترکیه حل نشده است. زنان باحجاب نگران هستند که در صورت به قدرت رسیدن مخالفان، حقوقی که در دوران اردوغان به دست آورده بودند بار دیگر از دست دهند. سکولارها نیز نگرانند که قانونِ پیشنهادی قلیچدار اوغلو، راه را برای حجاب اجباری به سبک ایرانی هموار کند. کلید رفع این نگرانی ها، تصویب قانون حق انتخاب زنان است؛ تنها از این طریق است که کشور می تواند آزادی همگان را تضمین کند و مانع از استفاده سیاستمداران از بدن زنان به عنوان نماد ایدئولوژی سیاسی شود.

(برای مطالعه بیشتر در مورد سیاست حزب جمهوری خواه خلق در مورد حجاب به این مقاله مراجعه کنید)

هم ممنوعیت حجاب توسط سکولارها و هم بسته دموکراتیزاسیون اردوغان، به نام آزادی زنان به مرحله اجرا درآمد؛ درحالی که هر دو تحمیل نسخه و نگاه سیاستمدارانِ وقت، از زن ایده آل بود. آتاتورک می خواست از طریق اصلاحاتِ از بالا به پایین، جامعه سنتی ترکیه را به یک جامعه غربی و مدرن و سکولار تبدیل کند. از دید او نمادهای عمومی مانند لباس، می توانست پایه تغییرات اساسی در جامعه شود؛ بنابراین رهایی از هنجارهای مذهبی که حول لباس زنان وجود داشت، یکی از گام های نخستین اصلاحات اتاتورک بود.

اصلاحات اتاتورک به طور قابل توجهی حقوق مدنی و سیاسی زنان را گسترش داد. در اوایل دهه 1920 زنان در ترکیه حق انتخاب همسر، طلاق و درخواست حضانت فرزندان را بدست آوردند، به آنها امکان دسترسی به آموزش، حق رأی و شرکت در انتخابات داده شد. این اصلاحات باعث شد که زنان در عرصه عمومی بیشتر دیده شوند و این فرصت را برای کشور فراهم کرد تا در برابر کشورهای غربی عرض اندام کند. اما اصلاحات آتاتورک، برای زنان آزادی واقعی به ارمغان نیاورد؛ این اصلاحات تضمین کننده برابری جنسیتی نشد و همچنان مردسالاری در کشور حاکم بود. یکی از دلایل این تداوم، تعریف آتاتورک از زن بود؛ او مادری را مهمترین نقش زنان می دانست و از تلاش دولت برای ایجاد این تغییرات، نه به عنوان گامی برای گسترش حقوق و آزادی های فردی که به عنوان وسیله ای برای تربیت مادران و همسرانی «روشنفکر» دفاع میکرد. به این ترتیب زنان جمهوری خواه مورد نظر او با لباس غربی و موهایی آشکار، به نماد هویت مدرن و غربی و سکولار جمهوری ترکیه بدل شدند ولی همچنان زیر سلطه مردسالاری باقی ماندند.

اصلاحات آتاتورک مشکلات دیگری نیز داشت. این اصلاحات تنها توسط زنان شهری و طبقه متوسط پذیرفته شد و بخش بزرگی از زنان روستایی، طبقه پایین و سنتی که باحجاب ماندند، با قوانین و سیاست های تحمیلی نخبگان سکولار همچون ممنوعیت استفاده از روسری در مؤسسات دولتی و دانشگاهها که پس از کودتای نظامی 1980 اعمال گشت، مورد تبعیض واقع شدند و حقوقشان پایمال شد.

زمانی که اردوغان در سال 2013 این ممنوعیت را لغو کرد، بسیاری این اقدام را تحولی مهم در راستای تقویت دموکراسی و آزادی در کشور دانستند و ان را ستودند؛ اما این اصلاحات نیز نتوانست آزادی واقعی را به زنان هدیه کند. اردوغان نیز همچون سکولارها، از لباس زنان به عنوان نمادی از دیدگاه خود استفاده کرد. وی پس از به حاشیه راندن مخالفان سکولار، به اسلام گرایی روی آورد تا حمایت بخش مذهبی جامعه را از خود برای تغییر سیستم سیاسی کشور از پارلمانی به ریاست جمهوری و گسترش اختیاراتش بسیج کند. او برای جلب رضایت بخش های محافظه کار برای تصاحب قدرت، بدنبال اسلامی کردن جامعه برامد؛ تحت نظارت او احکام اسلام به ویژه در امور مربوط به خانواده و آموزش و قانونگذاری فراگیر شد و شخصیت های مذهبی و کسانی که از دیدگاه استبدادی او حمایت می کردند، پست های کلیدی  گرفتند.

لغو ممنوعیت حجاب، نمادی از برنامه گسترده اسلامگراییِ پوپولیستی اردوغان بود. ما از آن رو این اقدام را اقدامی پوپولیستی می دانیم که وی به نقض حقوق بشر زنان محجبه اشاره می کرد اما به آزار و تبعیض هایی که علیه زنان بی حجاب انجام می شد وقعی نمی نهاد. در یک مثال گویا، چند روز پس از لغو ممنوعیت حجاب توسط اردوغان، معاون رئیس حزب عدالت و توسعه از یک مجری زن تلویزیون به دلیل پوشیدن لباس باز آشکارا انتقاد کرد و شبکه تلویزیونی، مدت کوتاهی بعد از این انتقاد، مجری را اخراج نمود.

درست است که در زمان اردوغان گام های خوبی برای لغو ممنوعیت حجاب برداشته شد ولی زنان ترکیه از نظر مشارکت در بازار کار، پست های مدیریتی، کسب ثروت، آزادی های مدنی و سیاسی و دسترسی به آموزش و بهداشت در وضعیت بدتری نسبت به گذشته قرار گرفتند. سال گذشته مجمع جهانی اقتصاد در گزارش شکاف جنسیتی خود ترکیه را در بین 156 کشور در رتبه 133 قرار داد. دیدگاههای اردوغان در مورد زنان، دلیل اصلی این عقبگرد است؛ او هرگز قصد واقعی برای بهبود وضعیت زنان و دادن آزادی های بیشتر به آنان را نداشت و همچون رهبران پیشین ترکیه معتقد به برابری جنسیتی نبود. وی زنان را تنها به عنوان مادر وهمسر می بیند، پیشگیری از بارداری را خیانت می خواند، به زنان می گوید جلوگیری از مادر شدن اقدامی انسانی نیست و از آنها می خواهد حداقل سه فرزند داشته باشند. اظهارات تبعیض آمیز، زن ستیزانه و جنسیتی اردوغان باعث تداوم و بیشتر شدن خشونت علیه زنان می شود. وی سال گذشته اعلام کرد که ترکیه از کنوانسیون استانبول -یک معاهده در بین کشورهای اروپایی برای مبارزه با خشونت علیه زنان- خارج می شود. از ان زمان تعداد زن کشی به شدت افزایش یافته است؛ مردان احساس قدرت بیشتری می کنند و از عواقب کار خود ترسی ندارند زیرا می دانند که دادگاه با آنان به نرمی برخورد می کند.

علت اصلی تبعیض، نابرابری و خشونتی که زنان در ترکیه با آن روبرو هستند، ساختار مردسالارانه کشور است. هم سکولارها و هم اسلام گرایان زن را ابزار می بینند؛ از زن جمهوری خواه دوران اتاتورک انتظار می رفت به شیوه ای که دولت دیکته می کند لباس بپوشد و رفتار کند و نماد تغییرات مورد نظر آتاتورک باشد. در دوران اردوغان نیز زن کارکرد مشابهی دارد؛ اردوغان از زنان استفاده می کند تا به مخالفان و حامیانش پیروزی اسلام سنی وشکست سکولارها را نشان دهد.

بنابراین کلید واقعی حل مشکل زنان، توانمندسازی آنان و گذاشتن حق انتخاب در قانون برای آنها است؛ حق انتخاب اینکه باردار شوند یا نه، چه تعداد بچه داشته باشند یا چه بپوشند. زنان بایدآزاد باشند که خود تصمیم بگیرند؛ در این مسیر لایحه پیشنهادی قلیچدار اوغلو که بدنبال حفظ حق اشتغال زنان باحجاب و بی حجاب در مؤسسات دولتی است، گامی مهم برای تضمین حق انتخاب زنان و توانمندسازی انان در مقابل هنجارهای مردسالارنه است.

مؤسسه خاورمیانه

مترجم: فاطمه رادمهر