آسمان نارنجی شد و هزاران عراقی به دلیل سختی در تنفس به اورژانس مراجعه کردند. برخی از آنها زیر دستگاه اکسیژن قرار گرفتند. به کارمندان گفته شد در خانه بمانند، مدارس تعطیل شدند و فرودگاه‌ها به روی پروازها بسته شدند. در یک کلام زندگی در میان گردبادی از گردوغبار متوقف شد
چنین صحنه‌هایی از ماه آوریل تقریبا هر هفته در عراق رخ داده است. دهه‌های گذشته هر سال دو یا سه طوفان بزرگ شن در عراق به وقوع می‌پیوست اما در بهار امسال این کشور شاهد حداقل هشت طوفان شن بوده است. از جمله موردی که 16 می رخ داد و علاوه بر مرگ دو نفر در مرز سوریه، حدود 4000 نفر را روانه بیمارستان کرد. طوفان‌های مکرر زندگی میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار داده و میلیاردها خسارت وارد کرده است
طوفان شن در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا امر ناشناخته‌ای نیست؛ صحرای ساهارا که بزرگ‌ترین صحرای گرم جهان است و بیابان عربی که از حیث گرما در جایگاه سوم قرار دارد منبع عظیم شن است و هر سال باد 60 میلیون تن گردو غبار را تا دوردست‌ها پخش می‌کند. آسمان‌خراش‌های دبی و منامه پشت پرده‌ای از شن پنهان می‌شوند. مصری‌ها طوفان‌های شن را خمسین می‌نامند زیرا در بیشتر روزهای فصل بهار بادها شن‌های صحرای ساهارا را با خود آورده و جلوی تابش نور خورشید را می‌گیرد
سال 2015 بسیاری از مردم دلیل طوفان‌های شدید تابستانی در شام را ناشی از جنگ داخلی دانسته و تصور می‌کردند حرکت خودروهای زرهی باعث ایجاد گردوغبار می‌شود اما دانشمندان عوامل اصلی طوفان‌های گردو غبار را طبیعی می‌دانند. برای مثال محققان دانشگاه پرینستون به این نتیجه رسیدند که ترکیبی از گرمای غیرمعمول و باد باعث ایجاد طوفان‌های شام شده است
عامل دیگر این طوفان‌ها خود مردم هستند، به این صورت که تقاضا برای آب در یک منطقه خشک باعث خشک‌تر شدن منطقه می‌شود. مطالعات بانک جهانی در سال 2019 نشان داد که اقدامات انسانی مانند بهره‌برداری بیش از حد از رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، سبب ایجاد یک چهارم از گرد وغبار خاورمیانه است. ایران برای کشاورزی تالاب‌ها را خشک کرده است؛ صدام هم باتلاق‌های جنوب عراق را برای تنبیه ساکنان آن خشک نمود. سدهایی که ترکیه روی دجله و فرات ساخته، موجب خشک شدن رودخانه‌ها در پایین‌دست شده است
کوچک شدن جنگل‌های ناچیز منطقه به‌دلیل آتش‌سوزی و قطع درختان، به این معنی است که پوشش گیاهی کمتری برای مهار گردوغبار وجود دارد. برای مثال سوریه از سال 2001 حدود 25% از جنگل‌های خود را از دست داده که بیشتر آن بدلیل آتش سوزی‌های تابستانی است. تغییرات اقلیمی این مشکل را تشدید خواهد کرد
طوفان شن زندگی را برای کسانی که بیرون کار می‌کنند غیرقابل تحمل کرده است. مطالعات نشان می‌دهد که بیش از 10% سعودی‌ها آسم دارند؛ بخشی از این شیوع بالا بدلیل ذرات گردوغبار است. طوفان شن ذرات ریز را وارد ریه‌ها می‌کند. به گفته سازمان بهداشت جهانی اگر میزان آلایندگی‌ها بیش از 5 میکروگرم بر مترمکعب باشد هوا ناسالم است؛ قطری‌ها هشت برابر این میزان تنفس می‌کنند. طبق تخمین بانک جهانی آلودگی هوا سالانه باعث مرگ زودرس 30000 نفر در خاورمیانه می‌شود
هزینه‌های اقتصادی طوفان‌های شن و آلودگی هوا نیز روز به روز افزایش است زیرا کارمندان و کارگران را مجبور می‌کند که در خانه بمانند، محصولات کشاورزی زیر گردوغبار مدفون می‌شوند و فرودگاه‌ها پروازها را لغو می‌کنند. سازمان ملل هزینه مستقیم اقتصادی طوفان‌های شن بر خاورمیانه را سالانه 13 میلیارد دلار می‌داند و این میزان با درنظر گرفتن هزینه‌های غیر مستقیم بسیار بیشتر است.
طوفان‌های شن در عراق: ترکیب تغییرات اقلیمی و حکمرانی بد
طوفان‌های شن که اخیرا هر چند روز یکبار سراسر عراق را در می‌نوردد، آینده نگران کننده‌ای را برای این کشور و کل منطقه به تصویر می‌کشد. گرچه این طوفان‌ها پدیده‌ای طبیعی است که تغییرات اقلیمی بر شدت آن افزوده، اما بدلیل سیاست‌های غلط و مدیریت ضعیف آب و فضای سبز، بر شدت این طوفان‌ها افزوده شده است
این طوفان‌ها به سازمان‌های چند ملیتی همچون سازمان ملل، سازمان‌های غیر دولتی در منطقه و مقامات عراق یادآوری می‌کند که امنیت ملی، منطقه‌ای و محیط زیستی، مسائلی جدای از هم نیستند و وقت ان است که همگی برای حل این معضل دست به دست هم دهند و به جدیت چاره‌اندیشی کنند
برای اینکه بفهمید طوفان شن چگونه است، تصور کنید که ساعت 4 بعد از ظهر است و آسمانی صاف را در یکی از روزهای ماه آوریل در کاظمیه شاهد هستید. در عرض چند دقیقه آسمان با ابری از گردوغبار پوشیده شده و روز به شب تبدیل می‌گردد. دانه‌های شن وارد دهان و بینی شما می‌شود، از روی لباس‌تان عبور می‌کند و سراسر بدن شما را می‌پوشاند. بیست دقیقه بعد طوفان فروخوابیده و آسمان دوباره صاف می‌شود
طوفان‌های شن در طول جنگ عراق در سال 2003 سلاحی حیاتی برای ارتش عراق بودند و پیشروی نیروهای آمریکایی به پایتخت را به تأخیر انداختند
امروزه بر میزان و طول مدت طوفان‌های شن افزوده شده است و با هر بار آمدنش، عده بسیاری را راهی بیمارستان‌ها می‌کند. با افزایش دما و کاهش بارندگی، خشکسالی بیشتر می‌شود و با خشک شدن سریع زمین، تخریب خاک و بیابان‌زایی سرعت می‌گیرد. این شرایط به وقوع بیشتر طوفان‌های شن می‌انجامد
«اعظم علوش» از فعالان محیط زیست عراق، دلیل افزایش طوفان‌های شن را بیابان‌زایی ناشی از افزایش شوری آب می‌داند. در عراق بالا امدن سطح دریا منجر به نفوذ آب شور در کانال‌ها و نهرهای آب بصره شده و باعث از بین رفتن محصولات کشاورزی، دام‌ها و ماهی‌ها شده است
در این میان اقدامات صدام، بصره را در برابر تغییرات اقلیمی آسیب‌پذیرتر کرده است. صدام در دهه 1990 پس از وقوع قیام علیه حکومتش در بصره، دستور خشک کردن تالاب‌های منطقه را صادر کرد. گرچه بعد از سقوط او تلاش‌هایی بری احیای این تالاب‌ها صورت گرفت، اما اقدامات او باعث شد که نفوذ آب شور از خلیج فارس به بصره آسان‌تر شود
شیمیدان پل کروتزن از اصطلاح آنتروپوسین برای اشاره به آخرین دوره تاریخ بشر که فعالیت‌های انسانی تأثیراتی مضر روی زمین می‌گذارد، استفاده کرده است. خاورمیانه در این دوره آنتروپوسین قرار دارد
در سال‌های اخیر مناطقی از خلیج فارس و عراق گرم‌ترین دماهای ثبت شده در تاریخ سیاره زمین را شاهد بودند. در آینده شهرهایی همچون بصره و بغداد ممکن است شاهد نوعی آپارتاید اقلیمی باشند که در آن تنها افراد ثروتمند که به برق دسترسی دارند و می‌توانند هزینه دستگاه‌های خنک کننده را پرداخت کنند، قادر به تحمل گرما و زندگی در این شهرها خواهند بود
در عراق نابودی محیط زیست سبب تشدید ناامنی غذایی و آبی شده و به تهدیدی برای امنیت ملی کشور تبدیل شده است. در بصره سال‌ها است که به دلیل خدمات ضعیف دولتی و عدم دسترسی مردم به آب سالم، اعتراضات گسترده شروع شده و مردم با نیروهای امنیتی و شبه‌نظامیان درگیر می‌شوند
اگرچه رودخانه‌های دجله و فرات از عراق عبور می‌کنند اما این کشور یکی از پنج کشور آسیب‌پذیر در برابر تغییرات اقلیمی و بیابان‌زایی در جهان است
ترکیبی از عوامل مختلف می‌تواند امنیت داخلی عراق را به هنگام بروز مشکلات اقلیمی تشدید کند. کشورهایی که سابقه نزاع و درگیری داخلی دارند، زندگی مردم وابسته به کشاورزی است، با کمبود آب مواجه هستند، مردم از اثرگذاری و نقش‌آفرینی در سیاست کشور محروم هستند و گروههای قومی و مذهبی هیچ نماینده‌ای در دولت ندارند، مستعد بی‌ثباتی بیشتری در برابر تغییرات اقلیمی هستند. در خاورمیانه کشورهای عراق، سوریه، لیبی و یمن این شرایط را دارند
تغییرات اقلیمی تنها یکی از دلایل تشدید طوفان شن در عراق است. سیاست‌های نامطلوب زیست محیطی از دیگر دلایلی است که بر بروز این مشکل تأثیر گذاشته است. دولت عراق از ضعف مدیریت منابع آب رنج می‌برد، دولت نتوانسته جلوی شیوه‌های نامناسب آبیاری زمین‌های کشاورزی را بگیرد و از این رو منابع آب زیرزمینی به سرعت رو به کاهش گذاشته است
همچنین دولت باید سیاست‌هایی را برای کاهش اثرات تغییرات اقلیمی به‌ویژه بر جمعیت آسیب‌پذیر همچون بادیه‌نشین‌ها در پیش گیرد، ولی متأسفانه شاهد هستیم که از زمان انتخابات اکتبر 2021 تاکنون هنوز هیچ دولتی در کشور تشکیل نشده است
کوتاه سخن اینکه روزی تمدن بدلیل شرایط آب‌وهوایی مطلوب از بین‌النهرین آغاز شد و حالا بدلیل تأثیر جامعه مدرن بر اقلیم، ممکن است نابودی تمدن از همین نقطه آغاز شود
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما