آیا رژیم طالبان امری اجتناب ناپذیر بود؟

خروج آمریکا از افغانستان و متعاقب آن سلطه طالبان، منجر به بروز تحولات انسانی، امنیتی و ژئوپلیتیک در منطقه شد. درحالی که مردم افغانستان و به ویژه زنان بار این فاجعه را تحمل می کنند، رژیم طالبان یک مشکل امنیتی برای همسایگان خود –به ویژه سه همسایه شمالی ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان- ایجاد کرده است

مطالعه تاریخ می تواند به ما کمک کند تا تحولات و تنش های تازه در جنوب آسیای مرکزی را بیشتر درک کنیم

چهارراه تمدن ها

قبل از استعمار اروپا و تقسیم منطقه به واحدهای نامتجانس، افغانستان و همسایگانش خراسان را تشکیل می دادند. این منطقه محل تلاقی فرهنگ ها، مذاهب و مسیرهای تجاری بود. شاعران نامدار پارسی از خراسان ظهور کردند و شهرهایی جهان وطنی همچون سمرقند، بلخ، بخارا و هرات در این منطقه قرار داشت. بعد از کشتاری که تزارها در قرن نوزده براه انداختند، برخی از یهودیان روسیه به هرات گریختند و برخلاف آزار و شکنجه ای که در اروپا علیه یهودیان وجود داشت، هرات شهری تکثرگرا و روادار بود

بعد از قرن نوزده، افغانستان به یک منطقه حائل بین هند، بریتانیا و امپراتوری روسیه تبدیل شد و همین امر این منطقه را به میدان جنگ نیابتی بین قدرت های خارجی بدل ساخت

در تاریخ مدرن افغانستان دو نیروی متمایز قابل مشاهده است: نیروهای مترقی که عمدتا در شمال بودند، و عناصر اسلامگرای ستیزه جو که در جنوب متمرکز شده بودند. رقابت دو قدرت جهانی یعنی روسیه و بریتانیا در منطقه، راه را برای ظهور ناسیونالیسم مذهبی و تقسیمات قومی فراهم کرد. جنبش اسلامگرای دیوبندی اواخر قرن نوزده در هند به وجود آمد. مأموریت اولیه این جنبش مقابله با استعمار بود؛ ولی بعد به یک جنبش اسلامگرای مبارز ضد مدرنیته بدل شد.

علاوه بر این تشکیل کشور پاکستان کمک کرد تا نیروهای اسلامی مبارز، در مقایسه با دیگر جنبش ها قدرت و سلطه بیشتری پیدا کنند. اکثر احزاب اسلامی افغانستان از جمله طالبان، تحت تأثیر دکترین دیوبندی شکل گرفتند. پیشتر میراث دینی خراسان بر پایه عقل گرایی، تصوف و عناصر فرهنگی بود؛ ولی با گسترش دکترین دیوبندی، ارتباط منطقه با میراث دینی اش قطع شد

سه حمله اسلام گرایان علیه مدرنیزاسیون سکولار

از اوایل قرن بیست نیروهای سیاسی جنوب در همراهی با حامیان خارجی خود، سه بار قانون اساسی نوپای افغانستان را زیرپا گذاشته و دولت را منحل کردند. نخست راج بریتانیایی که حامی اسلام گرایان و روحانیون مخالف با برنامه های اصلاحی و مدرنیزاسیون شاه امان الله در افغانستان بود، شاه را از سلطنت خلع کرد

در دومین رویداد مجاهدین اسلامگرا دولت چپ و سکولار افغانستان را که مورد حمایت شوروی بود، سرنگون کردند

طالبان با بهره گیری از اختلافاتی که درون نخبگان سیاسی افغانستان وجود داشت، و نیز بهره گیری از منافع استراتژیک پاکستان و اولویت های ژئوپلیتیک غرب، اتفاق سوم را رقم زد. حمایت غرب از مجاهدین افغان علیه شوروی و رفتار خوبی که با طالبان داشتند -از جمله امتناع اولیه از قرار دادن نام آنها در لیست گروههای تروریستی- نشان دهنده رابطه پیچیده بین گروههای اسلامگرا و قدرت های غربی است

منطقه قبیله ای کوچک پاکستان به نام وزیرستان جنوبی، در زمان ریاست جمهوری اوباما توسط او به دلیل تروریسم، موادمخدر، جنایات سازمان یافته و جنگ نیابتی، به عنوان خطرناک ترین مکان جهان توصیف شد. امروزه افغانستان زیر سلطه طالبان، درحال تبدیل شدن به وزیرستان بزرگ است؛ این امر به معنی پیروزی ژئوپلیتیک پاکستان و موفقیتش در ادغام افغانستان در حوزه ژئواستراتژیک خود است

از نظر بسیاری از استراتژیست های پاکستانی، افغانستان باید در امتداد مناطق قبیله ای پاکستان باشد؛ از این رو آنها با درخواست واشنگتن برای حمایت از قانون اساسی و ایجاد نظم مدرن در افغانستان مخالفت کردند. از زمان حکومت محمود غزنوی در قرن یازده تا اولین جنگ پاکستان علیه هند در سال 1948 ارتش های متوالی، شبه نظامیان قبیله ای را به عنوان جنگجویان ارزان اما مؤثر برای نبردهای خود به خمدت می گرفتند. رقابت پاکستان با هند، جنگ اسلام و کفر تلقی شده و با عنوان اسلامی «غزوه هند» نامگذاری شده است؛ وزیرستان بزرگ برای ادامه این مبارزه هزار ساله ضروری تلقی می شود. مقامات امنیتی هند در مورد افزایش کشف سلاح و مهمات در کشمیر از مبدأ افغانستان هشدار داده اند

افغانستان تحت اشغال طالبان برای همسایگان شمالی خود تهدیدزا و آسیب زاست. طالبان به عنوان یک گروه عمدتا پشتون، با ترکیب قومی جوامع شمال افغانستان که عمدتا پیشینه ترک و فارس دارند، بیگانه است. طالبان پاکسازی قومی و تدریجی را علیه جمعیت غیرپشتون مناطق شمالی آغاز کرده و پشتون های مناطق مرزی با پاکستان را جایگزین آنها کرده است. در میان جمعیتی که به تازگی در این مناطق استقرار یافته اند، اعضای طالبان پاکستان نیز حضور دارند

این اسکان بخشی از استراتژی تروریسم طالبان است. این گروه گردان های انتحاری در مرزهای افغانستان مستقر کرده است و به کار قاچاق مواد مخدر ادامه می دهد. علیرغم ادعای طالبان مبنی بر ممنوعیت تولید موادمخدر، مسیر شمالی به عنوان یک کریدور خوب برای انتقال موادمخدر از افغانستان به بازارهای پرسود آسیای مرکزی و روسیه استفاده می شود

پیروزی طالبان، به اسلام گرایان شبه نظامی در سراسر جهان به ویژه در کشورهای همسایه افغانستان، انرژی مضاعف بخشید. ازبکستان و تاجیکستان مشکلاتی جدی در سرکوب ستیزه جویان اسلامگرا دارند. پیروزی مجاهدین افغان و موفقیت طالبان در شکست دادن دو ابرقدرت جهان شوروی و ناتو، تصور سرنگونی دولت های سکولار جمهوری های آسیای مرکزی را برای شبه نظامیان اسلامگرا در این کشورها آسان می کند. طبق تحقیقات سازمان ملل در افغانستان بیش از بیست گروه شبه نظامی فعالیت می کنند و این گروهها هیچ کمبودی از نظر نیروی انسانی ندارند

تروریسم زیست محیطی جدیدترین سلاحی است که طالبان علیه همسایگان غربی و شمالی خود بکار گرفته است. پیش از سلطه طالبان، بین افغانستان و همسایگانش بر سر آب اختلاف وجود داشت و اکنون طالبان این جنگ آبی را تشدید کرده است. در اقدامی بی سابقه در اوت 2023 سه رئیس جمهور ترکمنستان، ازکستان و تاجیکستان با صدور بیانیه ای مشترک، نگرانی شدید خود را در مورد ساخت یک کانال آبی بزرگ توسط طالبان در کنار مرزهای خود با افغانستان، ابراز کردند

اکنون ما در حکومت طالبان شاهد دو چیز هستیم: نخست اسلامی کردن جامعه و دیگری تجاوز فزاینده چین به منابع طبیعی و نفوذ در حوزه سیاسی افغانستان. درحالی که ممنوعیت حضور زنان در مدارس و دانشگاهها توسط طالبان توجه جهانی را به خود جلب کرده، گسترش فزاینده مدارس و آموزش های دینی در سراسر کشور کمتر مورد توجه قرار گرفته است. وزارت معارف طالبان اخیرا اعلام کرد که نزدیک به یک میلیون طلبه از جمعیت 35 میلیونی افغانستان در مدارس مذهبی این کشور ثبت نام کرده اند. در مقام مقایسه در پاکستان با جمعیت 230 میلیونی 2.5 طلبه وجود دارد و ترکیه هنوز به آرزوی خود برای جذب 120000 مربی مذهبی دست نیافته است

در همین حال قرار گرفتن افغانستان در حوزه نفوذ پکن، نتیجه اجتناب ناپذیر شکست واشنگتن است. چین اجازه ناامنی را در حیاط خلوت خود نمی دهد. پکن و اسلام آباد هم اکنون گفتگوهایی را برای گنجاندن افغانستان در کریدور اقتصادی چین-پاکستان اغاز کرده اند؛ همچنین چین با دستگاه امنیتی-اطلاعاتی طالبان وارد همکاری شده و برای مثال شروع به نصب سیستم های دوربین پیشرفته در استان های افغانستان کرده است

کشتن اژدها

در واکنش به سلطه مجدد طالبان بر افغانستان، ما شاهد سه واکنش متفاوت بودیم: توهم، ترس و مقاومت. مقامات آمریکایی برای توجیه مذاکرات خود با طالبان، توهم «طالبان تغییر یافته» را ترویج کردند. ویلیام برن رئیس سیا اولین مقام ارشد غربی بود که تنها چند روز بعد از فروپاشی دولت افغانستان به کابل سفر کرد. با تلاش گسترده لابی گرها و دیپلماسی صلحی که قطر در پیش گرفت، این روایت جعلی ترویج شد که طالبان تغییر کرده و با ان طالبانی که ما در گذشته می شناختیم تفاوت کرده است. این روایت توسط اتحادیه اروپا نیز پذیرفته شد؛ ولی اقدامات طالبان دروغ بودن این روایت را آشکار کرد

ترس از طالبان واکنش برخی دیگر از کشورها را شکل داد. از منظر آنها طالبان شبیه به اژدهای چند سر است؛ هر کشوری می خواهد کنترل یک سر را در دست بگیرد و سرهای دیگر را به سمت دشمنان خود هدایت کند. اکنون بین قدرت های منطقه و جهان رقابت شکل گرفته و هرکدام تلاش می کند تا جناح مورد علاقه خود را از بین ساختار چند لایه طالبان تقویت کرده و روابط خود را با آن جناح تحکیم نماید.

و اما واکنش سوم مقاومت است. تاکنون جنبش های تحت رهبری زنان در خط مقدم مقاومت در برابر طالبان و آپارتاید جنسیتی این گروه بوده اند. تمام طیف های سیاسی و مدنی افغانستان با بازگشت طالبان به قدرت مخالفت کرده اند و در سراسر کشور مقاومت مسلحانه وجود دارد. در منطقه رئیس جمهور تاجیکستان سرسخت ترین مخالف طالبان بوده است. در بسیاری از کشورها کسانی که پیشتر چهره طالبان را تطهیر می کردند، از تغییر این گروه سخن می گفتند و حامی تعامل با این گروه بودند، اثرگذاری خود را روی افکار عمومی از دست داده اند. اینکه نتیجه این مقاومت ها چه خواهد بود معلوم نیست؛ آیا وزیرستان بزرگ پیروز میدان خواهد شد؟

منبع: جروزالم استراتژیک تریبیون

مترجم: فاطمه رادمهر