سختی ها و مشکلات زندگی در دورانی که در آن به سر می بریم فشار عصبی و روانی بسیاری بر انسان تحمیل می‌کند. خشم و غضب نوعی رفتار هیجانی است که به هنگام مواجهه با این مشکلات از انسان سر می‌زند و برخی منشأ آن را به جوشش آمدن خون قلب می دانند. خشم تعداد ضربان قلب را بالا برده، موجب افزایش فشار خون و افزایش ترشح هورمون‌های آدرنالین می گردد. گروهی دیگر خشم را واکنش و عکس‌العمل سریع مغز در مقابل تهدیدات خارجی آسیب زا می دانند. اما این واکنش های عصبی که فرد آگاهانه و اختیاری ولی عجولانه و شتابزده در مقابل یک تهدید خارجی از خود بروز می دهد، موجب می شود که خشم به تدریج به رفتاری متداول و تفکری همیشگی در او تبدیل گردد.
نشانه‌هایی در انسان بیانگر حالت خشم و غضب است که می‌توان از جمله به حالات چهره، حرکات بدن و تغییرات فیزیولوژی و رفتارهای خشونت‌آمیز اشاره کرد. مثلاً انسان و بعضی از حیوانات برای بزرگ نشان دادن خود از تن صدای بلند استفاده می‌کنند، گاهی حیوانات دندان‌های قدرتمند خویش را به رخ می‌کشند و چشم‌ها را بزرگ کرده و با تیزبینی سعی دارند احساس خشم خود را به طرف مقابل بفهمانند. روان‌شناسان خشم را به‌عنوان یک احساس ابتدایی معرفی می‌کنند و برای خشم ارادی آثار مثبتی در اصلاح شخص و جامعه می دانند.
ما در جهانی پیچیده زندگی می‌کنیم. هر کس در مسیر کار و فعالیت خود برای به دست آوردن یک لقمه نان ممکن است با افراد زیادی رو به رو شود که گاهاً تعدادی از آنها سد راه او شده، مانع کسب روزی او گردند و او را تحت فشار قرار دهند. به عبارت دیگر هر انسانی آرزوها و اهدافی دارد که برای رسیدن به آنها برنامه‌ریزی و تلاش می‌کند، اما چون آرزوها و مسیرهای آدمیان متفاوت است، ممکن است در هم تداخل پیدا کرده و یکدیگر را نقض کند. اینجاست که تضاد و دشمنی بین افراد، ملت ها و دولت‌ها به وجود می‌آید و زمینه خشم را فراهم می کند، خشمی که اگر از روی حکمت نباشد و عقل نقش خود را در این میان ایفاء نکند، می‌تواند در هر لحظه همه چیز را به آتش بکشد.
مرجع عالیقدر آیت الله العظمی شیرازی در سخنی درباره خشم می‌فرمایند: «نصیحت‌های پیامبر اکرم(ص) بسیار زیاد است و غالباً ایشان توصیه خود را تکرار نمی‌کردند، اما در یک مورد پند و اندرز خود را سه بار تکرار کردند و آن مورد این بود که فرمودند: خشمگین مشو، خشمگین مشو، خشمگین مشو.»
ایشان می‌فرمایند: «هر فرد از ما اگر از همین لحظه تصمیم بگیرد که به این توصیه و اندرز پیامبر(ص) جامه عمل بپوشاند می‌تواند به سعادت دنیا و آخرت دست پیدا کند.»
لحظه ندامت و پشیمانی
ایشان در یکی از سخنرانی های خود به بیان ماجرایی پرداختند که شخصاً در جریان آن قرار داشتند و فرمودند: «به یاد دارم که در گذشته‌ای نه چندان دور یک کشاورز (که شخصاً او را می‌شناختم) با کشاورزی دیگر، بر سر موضوع ساعات آبیاری و زمان‌بندی آن درگیر شده و بین آنها اختلافی پیش آمد. نصیحت‌ها و میانجی‌گری‌ها برای حل این اختلاف سودمند واقع نشد و آن دو همچنان به برخوردهای تند و نامناسب خود ادامه می‌دادند، تا اینکه روزی یکی از این دو که بسیار خشمگین شده بود با فرد دوم درگیر شد و ناآگاه یکی از آن دو اسلحه کشیده و دیگری را به قتل رساند. با اینکه این قتل اوایل صبح انجام شد و شاهدی وجود نداشت ولی قاتل قدرت پنهان‌کاری و مخفی کردن جرم خویش را نداشت، پس دستگیر شد و به حبس ابد محکوم گشت.
هنگامی که در زندان بود روزی به دیدار او رفتم و به ایشان گفتم: آیا خوشه های گندم آنقدر ارزش داشت که به خاطرش جان یک انسان گرفته شود؟ او چنین پاسخ داد: «اگر می‌دانستم که کار به اینجا می‌کشد و من به زندان می‌افتم اگر تمام آن خوشه‌های گندم تبدیل به طلا می‌شد او را نمی‌کشتم، ای نفرین بر این خشم که بصیرتم را کور کرد و عقل و خرد را از من گرفت».
از این روست که آیت‌الله العظمی شیرازی از همه می‌خواهد که گوش به فرمان خشم نباشند اگر چه طرف مقابل به دنبال خشمگین کردن ما باشد. ایشان می‌فرمایند: «اگر دیگران با خشم و غضب با شما رفتار کردند، شما خشمگین نشوید و از آن بپرهیزید چرا که این کلید سعادت دنیا و آخرت است که پیامبر اکرم(ص) سه بار آن را در نصیحت خود تکرار کردند.»
مشکل اینجاست که خشم، کسی را از پیامدهای خود استثنا نمی‌کند. هنگامی که خشم اختیار و تفکر را از انسان سلب کند همه خانواده، اطرافیان و دوستان ممکن است از پیامد این خشم متأثر شده و مورد ظلم و ستم قرار گیرند. از این روست که انسان باید از تسلط خشم بر افعال و کردارش بپرهیزد و نگذارد که خشم حتی بر رفتار او در بازار، محیط کار، اداره و... مسلط شود چرا که پیامدهای این حالت روحی بسیار هولناک و غم‌انگیز خواهد بود.
توصیه آیت‌الله شیرازی این است که خشم را به محاصره خویش در آوریم و آن را از رفتار خویش دور نماییم. ایشان تأکید دارند که: «تصمیم بگیرید که زندگی شما در خانه، خالی از خشم و غضب باشد و همچنین تصمیم بگیرید که در تجارت و کار و فعالیت‌های اقتصادی خود، از خشم بپرهیزید و با همسایگان و نزدیکان خود به دور از خشم زندگی کنید.»
فواید بی‌شمار ترک خشم
شاید یکی از بدترین و ناپسند‌ترین پیامدهای خشم و عصبانت این باشد که رفتاری از خود به نمایش آوریم که از تعالیم دینی ما و سنت پیامبر(ص) و گفته امامان معصوم(ع) به دور است. خشم و عصبانیت درک انسان را نسبت به رفتار و کردار او از بین می‌برد. مضافاً اینکه طوفان خشم و عصبانیت تبعات سنگین مادی و معنوی را برای طرف به همراه دارد، و در آخرت با حساب سخت و دادرسی عادلانه الهی روبه‌رو خواهد شد؛ غافل از آنکه در آن روز فرصتی دوباره برای جبران اشتباهات به انسان داده نخواهد شد و تنها فرصتی که به انسان داده می شود تا از پیامدهای خشم و عصبانیت رهایی یابد در همین دنیاست. کافی است که بر اعصاب و عقل خویش مسلط شود و افسار زبان را در دست گیرد.
انسان می‌تواند آتش نزاع و جنگ را خاموش کند، اگر که در رفتار خود حکمت را به کار گیرد و تحمل و بردباری را بالا برده سکوت نماید، از تحریک دیگران بپرهیزد و در مقابل رفتار ناشایست دیگران مقابله به مثل نکند. در این صورت است که صلح و آشتی برقرار خواهد شد.
نکته‌ای ظریف در سخنرانی آیت‌الله شیرازی به گوش می‌رسد آنجا که می‌فرمایند: «اگر خشم و عصبانیت را کنار نگذارید در روز قیامت دچار سردرگمی و آشفتگی خواهید شد چراکه برای رفتار خویش پاسخی ندارید و توجیهی برای اعمال ناشایست خود پیدا نخواهید کرد.»
بله شاید کنترل نفس در هنگامه عصبانیت بسیار سخت به نظر آید خصوصاً اگر طرف مقابل به هیچ اصلی پایبند نباشد، از کلماتی ناپسند و زشت استفاده کند و برای به ذلت کشیدن و خوار کردن شما به هر ابزاری متوسل شود، ولی صحیح و ایمن این است که انسان تحت هر شرایطی آنچه را که موجب خشم او می‌شود با حکمت و سکوت پشت سر گذاشته و با صبر و خردورزی به سر منزل صلح و آشتی رسد.
از این روست که بزرگان و نیکان زمان، بر مقاومت و استواری و کنترل خویش در بدترین شرایط زبانزد هستند. آنان صبر پیشه ساخته و رحمت و گذشت را سر لوحه کار خود قرار می دهند، آتش خشم را در درون خویش خاموش کرده و محصول این کار را در دنیا و بعد از مرگ خویش برداشت می کنند.
در ترک خشم و عصبانیت اهمیتی فراوان نهفته است که آیت‌الله شیرازی ما را به آن دعوت می‌کنند تا یاد بگیریم و خود را عادت دهیم که در هنگام عصبانیت کنترل خویش را از دست نداده، خشم را شکست دهیم و شجاعت و اخلاق را پیشه خود سازیم. ایشان می‌فرمایند: «کنترل خشم کار بسیار سختی است ولی در دایره امکان جای می‌گیرد و از اهمیت والایی برخوردار است. این تصمیم را بگیریم و در آن کوتاهی نکنیم.»
مترجم: محمد منوری
نظر شما