سلطه طالبان بر افغانستان چه تأثیری بر اقتصاد ایران دارد؟

از سال گذشته، رهبران ایران با پیش بینی خروج آمریکا از افغانستان، ارتباط خود را با طالبان افزایش دادند و اکنون نیز با سلطه طالبان و احتمال افزایش بی ثباتی در آن کشور، می کوشند تا خود را با شرایط جدید تطبیق دهند. ظاهرا ایران با طالبان به یک توافق سیاسی رسیده است. اینکه جزئیات این توافق چیست نمی دانیم؛ اما به احتمال زیاد ایران تمرکز خود را روی جلوگیری از ورود پناهجویان و قاچاق سلاح و مواد مخدر گذاشته است

آنچه قطعی می نماید، عواقب اقتصادی ای است که سلطه طالبان بر افغانستان، متوجه ایران خواهد کرد. دو کشور روابط اقتصادی گسترده ای با یکدیگر دارند که بخشی از آن ناشی از تحریم های آمریکا بر ایران بوده است. این تحریم ها باعث جدایی ایران از اقتصاد جهانی شد و این کشور را بر آن داشت که بدنبال فرصت های اقتصادی جدیدی در منطقه باشد. همین امر موجب گشت که افغانستان نقش مهمی در بازارهای ارزی ایران ایفا کند و به مقصد اصلی صادرات غیرنفتی ایران بدل شود؛ لذا پیروزی طالبان، ایران را متحمل ضرر اقتصادی خواهد کرد

اولین مشکلی که ایران با آن مواجه خواهد شد، افزایش نرخ ارز و کاهش ارزش پول ملی است؛ زیرا جامعه بین الملل اقداماتی را برای محدود کردن دسترسی طالبان به ارزهای خارجی اتخاذ کرده است و با توجه به اینکه افغانستان در سالهای اخیر ارز مورد نیاز ایران را فراهم می کرد، این اقدامات، بر کاهش دلار در ایران و افزایش قیمت آن تأثیر خواهد گذاشت. گزارش ها نشان می دهد که تا قبل از روی کار آمدن طالبان، روزانه 5 میلیون دلار از افغانستان به ایران منتقل می شد. خروج ارز از افغانستان آنقدر زیاد بود که بانک مرکزی آن کشور هشدار داد ادامه این روند می تواند بر ارزش پول افغانستان تأثیر منفی بگذارد. هفته گذشته و پیش از آنکه طالبان کنترل کابل را در دست بگیرد، وزارت خزانه داری آمریکا تحویل دلار به افغانستان را متوقف کرد و دولت بایدن به صراحت اعلام نمود که اجازه دسترسی طالبان به ذخایر ارزی افغانستان را نمی دهد. از انجا که ایران دلار مورد نیاز خود را از افغانستان تأمین می کرد، حالا در برآورده کردن نیاز داخلی با مشکل مواجه می شود و این امر به کاهش ارزش پول ایران و افزایش تورم منجر می گردد

مشکل دومی که اقتصاد ایران با آن مواجه خواهد شد، این است که وقتی افغانستان نتواند به ذخایر ارزی خود دسترسی داشته باشد، تورم در آن کشور افزایش پیدا می کند و با افزایش قیمت ها، تقاضای تجار و خانواده های افغان برای کالاهای ایرانی نیز کم می شود. در سالهای اخیر افغانستان یکی از بزرگترین مقاصد صادرات غیرنفتی ایران بوده است. مشکلات اقتصادی ایران که باعث کاهش ارزش ریال شد، خرید کالاهای ایرانی را برای افغان ها مقرون به صرف کرد؛ صادرکنندگان ایرانی نیز جمعیت 38 میلیون نفری افغانستان را هدف قرار دادند. اما ناآرامی های اخیر، قطعا بر صادرات ایران تأثیر منفی گذاشته و سبب کاهش تقاضا در بین مصرف کنندگان افغان می شود

به گفته «اجمل احمدی» که تا همین اواخر رئیس بانک مرکزی افغانستان بود «مسئله اصلی، نرخ بالای تورم در افغانستان است» به نظر وی، جلوگیری از دسترسی طالبان به ذخایر ارزی کشور که حدود 9 میلیارد دلار براورد شده و بیشتر این مبلغ در بانک مرکزی نیویورک نگهداری می شود، باعث کاهش ارزش پول افغانستان خواهد شد. این امر تورم را افزایش داده و تقاضای مصرف کنندگان –به ویژه خانوارهای کم درآمد- را کم می کند

شکل سومی که اقتصاد ایران آسیب خواهد دید، این است که با کاهش کمک های بین المللی به افغانستان، سطح رفاه مردم عادی افغان کاهش پیدا کرده و روابط اقتصادی ایران و افغانستان نیز تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. در افغانستان، اشتغال وابسته به کشاورزی است و 60% خانوارها از این طریق امرار معاش می کنند. ایالات متحده 24 میلیارد دلار برای توسعه اقتصادی در افغانستان هزینه کرد و کمک های بین المللی، سهم پررنگی در اقتصاد افغانستان داشت. به مدد این کمک ها، سرانه تولید ناخالص داخلی از سال 2002 بیش از دوبرابر شد و از حدود 900 دلار به حدود 2100 دلار در سال گذشته رسید. اما با کاهش این کمک ها، رشد سرانه تولید ناخالص داخلی نیز متوقف شد. سال 2009 جریان کمک ها معادل 100% تولید ناخالص داخلی بود، اما تا سال 2020 کمک های بین المللی به 42% تولید ناخالص داخلی کاهش یافت. این کاهش در کشوری که سه چهارم هزینه های عمومی آن از طریق کمک های بلاعوض تأمین می شود و بخش خصوصی بسیار کوچک است، نگران کننده است و پیامدی جز کاهش درامد، افزایش تورم، کاهش تقاضای مصرف کننده و در نتیجه کاهش صادرات غیرنفتی ایران ندارد. کاهش تجارت دو جانبه، می تواند بر درامد طالبان نیز تأثیر بگذارد. تحقیقات «گریم اسمیت» و «دیوید منسفیلد» نشان می دهد طالبان سال 2020 از طریق وضع عوارض بر تجارت فرامرزی با ایران، 84 میلیون دلار درآمد داشت

شیوه چهارم نیز این است: تا زمانی که چشم انداز سیاسی و اقتصادی در افغانستان روشن نباشد، چشم انداز بلند مدت توسعه اقتصادی ایران نیز تیره و تار خواهد بود. پیش از روی کار آمدن طالبان، ایران بر نقش چابهار به عنوان ایجاد یک کریدور تجاری تمرکز داشت؛ کریدوری که فرصت های تجاری جدیدی برای هند فراهم می کرد و به آسیای میانه و افغانستان امکان می داد با دور زدن پاکستان، به دریاهای آزاد دسترسی داشته باشند. حالا نه تنها تجارت دوجانبه هند و افغانستان در ابهام قرار گرفته است که به احتمال زیاد تکمیل این کریدور از جمله ساخت خط آهن بین ایران و افغانستان – به دلیل نگرانی های امنیتی و عدم پرداخت وام توسط بانک های توسعه چندجانبه- متوقف خواهد شد

ایران که به دلیل تحریم های آمریکا نمی تواند از منابع مالی خود استفاده کند، به طور غیرمستقیم از ارتقاء زیرساخت های افغانستان، مجاورت با دولتهای خارجی و سازمان های بین المللی و جریان آزاد مالی در کشور همسایه، سود می برد. برخی از رهبران ایران خروج نیروهای آمریکایی را جشن گرفتند، غافل از اینکه روی کار آمدن طالبان به تشدید انزوای اقتصادی ایران کمک می کند

*منبع: شورای روابط خارجی اروپا

مترجم: فاطمه رادمهر