بحران سلامت روان در افغانستان

در یک صبح زمستانی در کابل بیمارستان 100 تختخوابی سلامت روان این شهر مملو از مردمی است که به کمک نیاز دارند. فواره وسط باغ و تردمیل و میز فوتبال دستی که در این بیمارستان وجود دارد، نشان می دهد که معماران و مؤسسان این مکان زمانی چه عشقی به کار خود و چه امیدی به آینده داشتند؛ ولی اکنون بسیاری از این وسایل شکسته و گردوغبار روی انها نشسته است؛ کاغذ دیواری ها پوسته پوسته شده و پنجره ها با نواری سیاه پوشیده شده است

دکتر شفیع عظیم روانپزشک بالینی تقریبا 30 سال است که در این بیمارستان کار می کند. من اوت 2021 تقریبا یک سال پس از روی کار آمدن دوباره طالبان با او دیدار کردم. عظیم خشمگین بود؛ می گفت «کادر درمان در مقایسه با حجم بالای بیماران بسیار اندک هستند. ما برای آرام کردن بیماران به داروهای آرام بخش نیاز داریم. با یک بخش پر از بیمار و بدون دارو چه کنیم؟»

اغلب بیماران تا مدتها نیاز به درمان دارند و طی سالها چندین بار به بیمارستان مراجعه می کنند. دهه ها درگیری و بی ثباتی در افغانستان بسیاری از مردم را در برابر افزایش اضطراب، افسردگی و اختلال استرس پس از سانحه آسیب پذیر کرده است. به گفته HealthNet TPO, یکی از بزرگ ترین سازمان های غیردولتی حوزه سلامت در افغانستان، با توجه به اینکه در این کشور محافظه کار به بیماران روانی انگ اجتماعی زده می شود، آمار موثقی از تعداد مبتلایان به بیماری های روحی و روانی در دست نیست؛ ولی تخمین زده می شود که 40 میلیون نفر از مردم افغانستان از ناراحتی روانی رنج می برند. همچنین طبق تخمین سازمان بهداشت جهانی، در سال 2017 یک میلیون افغان از افسردگی و کمی بیش از یک میلیون از اضطراب رنج می بردند که هر دوی این مشکلات می تواند سبب روی اوردن فرد به مصرف مواد مخدر شود

سلامت روان و اعتیاد به مواد مخدر ارتباط تنگاتنگی باهم دارد زیرا مردم تلاش می کنند بدون نسخه پزشک با مصرف خودسرانه دارو مشکلات روان شناختی خود را تسکین دهند. افزایش اختلالات روانی از زمان تسلط دوباره طالبان بدتر هم شده است زیرا پیش از این جامعه بین الملل به بخش سلامت افغانستان کمک مالی زیادی می کرد ولی اکنون با قطع شدن این کمک ها، پزشکان افغانستان منابع اندکی دارند. بنابراین چالش های پیش روی دولت جدید طالبان بسیار زیاد است

عظیم نمی داند بیمارستان تا کی می تواند با این وضع به کار خود ادامه دهد «اکثر کارمندان ما کشور را ترک کرده اند. بعضی از آنها 12 سال در اینجا سابقه کار داشتند». با قدرت گیری طالبان کارمندان دولت همچون عظیم نزدیک 4 ماه حقوقی دریافت نکردند. کارمندان زن از سوی طالبان تحت فشار قرار گرفته اند تا از مشاغل خود دست بکشند و درخانه بمانند؛ این به معنی این است که بخش زنان هیچ پرسنلی ندارد. اکثر بیماران حداقل دو هفته به شکل رایگان بستری می شوند و ضمن دریافت دارو، از خدمات مشاوره روان درمانی نیز بهره مند می گردند. بیمارانی که می توانند خطرآفرین باشند تحت شوک الکتریکی قرار می گیرند

من نخستین بار چند ماه قبل از سلطه طالبان از بیمارستان بازدید کردم. آن زمان گرچه دولت تحت حمایت آمریکا همچنان کنترل را در دست داشت و قدرت گرفتن طالبان دور از ذهن به نظر می رسید ولی وضعیت از قبل ناامیدکننده تر بود. یک مرد 45 ساله به نام حفیظ الله با دوستش امان الله به بیمارستان مراجعه کرده بود و منتظر بود تا پذیرش شود

امان الله گفت: «حفیظ الله شش سال در ارتش کار کرد اما بعد از اتفاق دردناکی که رخ داد، خانواده اش او را به بیمارستان بردند». بعد از آن حفیظ الله به سخن آمد و درحالی که به نقطه نامعلومی خیره شده بود، انگار کابوسی را بازگو می کرد: «صدها سر داشت؛ کوه از وسط تا شد»

امان الله درحالی که به دوستش نگاه می کرد، گفت: «او چیزهایی می بیند که معنی ندارد؛ انگار خواب های بد می بیند. امروز حال او خوب است؛ روزهای دیگر با خانواده اش خشونت می کند و خودزنی می کند». او به اثر چند زخم که در فک حفیظ الله بود اشاره کرد و افزود «خانواده اش دیگر تاب تحمل او را نداشتند و او را به بیرون از خانه انداختند. حالا او جز من کسی را ندارد ولی من چکار می توانم برایش بکنم»

امان الله هم مشکلات خود را داشت. او نیمی از عمر خود را با اعتیاد دست و پنجه نرم کرده بود؛ در نوجوانی کریستال را امتحان کرد، بعد رو به هروئین آورد. در مقطعی اعتیاد خود را برای چهار سال ترک کرد اما وقتی برای کار به ایران رفت، برای اینکه بتواند ساعات طولانی و شرایط سخت کارگری را تحمل کند دوباره رو به مواد اورد. در بازگشت به افغانستان بیکار و معتاد بود اما دید که می تواند داروهای مربوط به مشکلات روان را براحتی از داروخانه های کابل خریداری کند. هیچ نسخه ای مورد نیاز نیست و تنها باید پول بدهد. امان الله از جیب خود یک ورق قرص که معمولا برای مقابله با اضطراب و افسردگی مصرف می شود بیرون اورد

امان الله مورد منحصر به فردی نبود، اغلب معتادان از مشکلات روانی رنج می برند. ماه ژانویه وزارت صحت افغانستان اعلام کرد که بیش از 3.5 میلیون معتاد در این کشور وجود دارد. به گزارش سازمان ملل ،افغانستان حدود 85% از تولید جهانی تریاک را در سال 2020 به خود اختصاص داده است. در طول سالهایی که طالبان برای رسیدن به قدرت می جنگیدند، با گرفتن مالیات از قاچاقچیان، بودجه خود را تأمین می کردند ؛البته این گروه پیوسته ارتباط خود را با تجارت مواد مخدر رد می کنند. سال 2021 که طالبان کنترل کشور را بدست گرفت و دولت اشرف غنی را سرنگون کرد و به طولانی ترین جنگ آمریکا پایان داد، ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان گفت که در آینده، افغانستان کشوری عاری از موادمخدر خواهد بود. دولت جدید طالبان متعهد شد که جلوی تولید موادمخدر را بگیرد و در این راستا فرمانی مبنی بر ممنوعیت تولید و فروش موادمخدر صادر کرد. ماهها بعد گزارش هایی مبنی بر دستگیری و ضرب و شتم مصرف کنندگان مواد توسط طالبان در کابل و دیگر شهرهای افغانستان و بردن اجباری معتادان به مراکز ترک اعتیاد منتشر شد

با این حال اجرای قانون ممنوعیت مواد موفقیت آمیز نبوده است و در سال 2022 تجارت موادمخدر به رشد خود ادامه داده است. از دیرباز حضور پرشمار معتادان در زیر پل ها و کنار کانال های آب در کابل امری رایج بود ولی از زمان تسلط طالبان، معتادان به بخش های جدیدی از شهر سرازیر شده اند و در مقابل مراکز خرید و رستوران ها می نشینند. همچنین درحالی که پیشتر تنها شاهد قاچاق و ردو بدل شدن موادمخدر بودیم، حالا داروهای غیرقانونی که گفته می شود برای درمان مشکلات روانی کاربرد دارد نیز به راحتی خرید و فروش می شود. بر اساس گزارش شورای اتلانتیک، هروئین و متامفتامین به مقدار زیادی از افغانستان به بیرون از مرزها قاچاق شده و بازارهای منطقه و فراتر از ان را تأمین می کند

به گفته وزارت صحت عامه، ماه اوت گذشته حدود 200 هزار بیمار مبتلا به اختلالات روانی به مراکز روان درمانی در سراسر افغانستان اورده شدند. به غیر از افسردگی و اضطراب، شایع ترین اختلالاتی که افغان ها از آن رنج می برند روان پریشی از جمله اسکیزوفرنی و سایر اختلالات هذیانی، اختلالات هراس و اختلال دوقطبی، شیدایی و هیپرمانیا است. این درحالی است که حتی در زمانی که افغانستان تحت سلطه آمریکا بود، موضوع مشاوره، روانپزشکی، روانشناسی و روان درمانی تا حد زیادی نادیده گرفته می شد

متأسفانه امروزه شاهد هستیم که به جای درمان حرفه ای، عرضه بی نظم داروهای غیرقانونی کشور را فراگرفته است. افراد نه تنها خوددرمانی می کنند که کمبود روانپزشک به این معنی است که پزشکان غیرمتخصص نیز بیماری افراد را به اشتباه تشخیص داده و داروهای اشتباهی تجویز می کنند

یک روانپزشک با اشاره به نبود مشاوره های روان شناختی در کنار درمان دارویی می گوید: «حتی دکترها نیز می دانند که آنچه تجویز می کنند بی فایده است زیرا در کنار دارو، مشاوری برای کار با بیمار وجود ندارد. اگر پزشک باید بیمار را به مشاور ارجاع دهد ولی مشاوری نباشد، چه کاری از دستش ساخته است؟»

روانپزشک دیگری در هرات گفت: «به افرادی که حملات اضطرابی دارند داروی تشنج داده می شود درحالی که این دارو می تواند به آنها آسیب مغزی وارد کند. گاهی برای بیماریهای جزئی، داروهای ضد روان پریشی مورد استفاده در درمان اسکیزوفرنی داده می شود. به کودکان دوزهای بالای داروهایی را می دهند که تنها باید برای بزرگسالان تجویز شود»

وی افزود که تعداد زیادی از داروهای موجود در بازار بی کیفیت و تقلبی است و هیچ نظارتی روی داروها وجود ندارد «وقتی عوارض جانبی مصرف دارو را در بیماران مشاهده می کنید، می فهمید داروها اصل نیست. در واقع حتی زمانی که داروها را به درستی تجویز می کنید، افراد ممکن است داروی تقلبی از داروخانه بخرند که تأثیری روی بدنشان ندارد. داروهای تاریخ مصرف گذشته نیز به موضوع نگران کننده ای بدل شده است؛ بسیاری از عمده و خرده فروشان داروها را در شرایط نامناسب نگهداری می کنند و دارو ممکن است در اثر دمای بالا آسیب ببیند»

حالا وضعیت افغانستان که پیشتر هم با بحران های اقتصادی و بشردوستانه مواجه بود، بدتر شده است. سلطه طالبان فشار اقتصادی بر این کشور را مضاعف کرده است. بر اساس تحقیقاتی که دانشگاه براون در مورد هزینه های جنگ انجام داده 92% از افغان ها با ناامنی غذایی و 97% در فقر زندگی می کنند. افغانستان هنوز فاقد یک سیستم بانک مرکزی کارآمد است؛ فوریه 2022 فدرال رزرو آمریکا 7 میلیارد دلار از دارایی های بانک مرکزی افغانستان را مسدود کرد

افغان ها مدتهاست که برای دسترسی به مراقبت های بهداشت روانی تلاش می کنند اما تنها به 3% از مراجعه کنندگان به مراکز درمانی، کمک روان درمانی پیشنهاد می شود. اکتبر 2022 گزارش سازمان نجات کودکان تخمین زد که 4460000 کودک و بزرگسال در افغانستان به روان درمانی و حمایت اجتماعی در حوزه بهداشت روان نیاز دارند ولی زمانی که این گزارش منتشر شد تنها 29% از بیماران به خدمات درمانی دسترسی داشتند

درحالی که وزارت صحت دولت طالبان وظیفه تنظیم بازار دارو و ارائه داروهای مورد نیاز در مراکز درمانی را بر عهده دارد، شاهد هستیم که این وزارتخانه فاقد ظرفیت لازم برای تنظیم بازار و نظارت بر داروهای وارداتی است  

ژانویه 2020 در ساختمان وزارت صحت در کابل با دکتر بشیر احمد سروری روانپزشکی آشنا شدم که سرپرستی بخش بهداشت روان و سوء مصرف مواد را بر عهده داشت. او این سمت را به مدت یک دهه تا زمان روی کار آمدن طالبان در اختیار داشت. از آنجا که سلامت روان به ندرت بین مردم مورد بحث قرار می گیرد، سروری می دانست که کار سختی برای جلوگیری از روی آوردن افغان ها به داروهای ارزان قیمت موجود در بازار پیش رو دارد. وی گفت که این داروها از پاکستان، هند، ایران و چین وارد می شود؛ این کشورها برای پاسخگویی به نیاز افغانستان دارو تولید می کنند اما هیچ راهی برای تنظیم بازار دارو و بررسی کیفیت این داروها وجود ندارد

هر روز یک دارو با برندی جدید وارد بازار می شود ولی امکانات بازرسی، نمونه برداری و آزمایش برای اطمینان از استاندارد بودن آنها وجود ندارد .مرزهای طولانی و بدون نظارت افغانستان، امکان قاچاق داروهای تقلبی و فرار از بازرسی های مرزی را فراهم می کند

گزارشی که سال 2005 منتشر شد نشان می دهد که چگونه افغانستان هرگز نتوانست داروهای تولید داخل را برای از بین بردن اتکای خود به واردات افزایش دهد. این کشور فاقد ظرفیت تولید قابل توجه و فاقد صنایع شیمیایی برای تولید مواد خام بود

در دولت قبل بیمارستانها و کلینیک ها برای تأمین بودجه و تهیه دارو به کمک های خارجی متکی بودند. 75% از کل هزینه های بهداشتی از طریق کمک های خارجی –از جمله صلیب سرخ- تأمین می شد. بودجه دولت برای بخش سلامت روان تنها 0.1% از کل بودجه بخش بهداشت و درمان بود؛ تا سال 2020 این بودجه به 3.4% رسید که صرف آموزش 850 مشاور روانی اجتماعی در 400 کلینیک در سراسر کشور می شد

به گفته سروری فساد حاکم باعث شد که داروهای اهدایی سازمان های جهانی در نقاط مرزی ضبط و در داروخانه های خصوصی فروخته یا صادر شود اما پس از اینکه طالبان قدرت را بدست گرفت، کمک های خارجی تا حد زیادی متوقف شد .بانک جهانی و سایر اهدا کنندگان بین المللی 600 میلیون دلار کمکی که به حوزه بهداشت اختصاص داده شده بود را مسدود کردند. سازمان بهداشت جهانی هشدار می دهد که دو سوم از 2300 مرکز بهداشتی درمانی تحت حمایت این سازمان، داروهای مورد نیاز را تمام کرده اند و برخی از متخصصان پزشکی پنج ماه دستمزدی دریافت نکردند

وضعیت زنان و دخترانی که نیاز به روان درمانی دارند از مردان به مراتب بدتر است. سال 2020 از بخش روانپزشکی زنان در بیمارستانی در هرات دیدار کردم؛ روانپزشک، داستان زنانی را تعریف کرد که از خشونت خانگی، خودسوزی، خشونت جنسیتی و تجاوز جنسی رنج می بردند. این وضعیت بی شک از زمان سلطه طالبان بدتر شده است؛ طالبان به طور سیستماتیک زنان را از زندگی عمومی حذف کرده اند، آنها را از حقوق اولیه خود از جمله تحصیل محروم کرده اند و محدودیت هایی را برای اشتغال، پوشش و آزادی تردد بر آنها اعمال کرده اند. گزارشی که سال گذشته توسط سازمان نجات کودکان منتشر شد نشان می داد که از هر چهار دختر افغان، یک دختر نشانه های افسردگی یا اضطراب را دارد

روانپزشک زنی که با او صحبت کردم، تحت فشار طالبان دیگر کار نمی کند و در تلاش است تا از کشور خارج شود «اینجا هیچ آینده ای برای من وجود ندارد. بدون آزادی اشتغال نمی توانم به بیمارانم کمک کنم»

در بیمارستان سلامت روان کابل بیماران بررسی می شوند و در صورت نیاز به آنها دارو داده می شود .پروسه درمان باید به طور منظم پیگیری شود ولی وضعیت برای بیمارانی که از شهرهای دیگر به کابل می ایند دشوارتر است زیرا اغلب نمی توانند برای بررسی روند درمان بار دیگر به بیمارستان مراجعه کنند. به بیماران معمولا پس از ترخیص به مدت یک ماه دارو داده می شود؛ آنها هرماه نیاز به ارزیابی دارند تا ببینند دارو مؤثر بوده است یا خیر اما بسیاری از خانواده ها نمی توانند هزینه های حمل و نقل را بپردازند. بنابراین یا پروسه درمان متوقف می شود یا بیماران خود اقدام به خرید داروهای ارزان قیمت و تقلبی می کنند

به گفته عظیم «در بسیاری از مواقع چند نفر از اعضای یک خانواده با اختلال مشابه به بیمارستان مراجعه می کنند. برای مثال پدری را داشتیم که دوقطبی بود و ماهها بعد یکی از پسرانش با همین بیماری به اینجا آمد اما مطالعات کمی در مورد آسیب ها و اختلالافت روانی نسلی در افغانستان انجام شده است»

به گفته یان کیژیلان روان درمانگر آلمانی که با قربانیان جنگ عراق و سوریه کار می کند «نشانه هایی وجود دارد که نشان می دهد چند دهه اشغال توسط نیروهای خارجی، منجر به افزایش استرس روانی می شود. در هر نسل آسیب های فردی و جمعی وجود دارد که به نسل های بعد منتقل می شود»

چهار ماه پس از سلطه طالبان، بیمارستان سلامت روان کابل با مشکل مواجه شد. دکتر احمد خطاب که چهار سال است ریاست این بیمارستان را بر عهده دارد می گوید: «ما در تلاشیم تا بیمارستان را باز نگه داریم اما بودجه لازم را برای تأمین غذای بیماران نداریم»

گواهی های قاب شده او حکایت از دستاوردهای وی در طول سالیان اخیر دارد اما حقیقت این است که تلاش های وزارت صحت برای افزایش آگاهی و ارتقای سلامت روان به باد رفته است. متأسفانه نه تنها تعداد بیماران روانی کاهش نیافته که مشکلات مربوط به سلامت روان به ویژه در میان زنان شدیدتر شده است

منبع: نیوزلاین

مترجم: فاطمه رادمهر