چرا رئیس جمهور جدید ایران نمی تواند در کشور تغییر ایجاد کند؟

5 جولای مسعود پزشکیان نماینده پیشین مجلس ایران در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شد. پزشکیان سیاستمداری میانه رو است که در کارزار انتخاباتی خود متعهد شد با غرب تعامل بیشتری داشته باشد، به فیلترینگ پایان دهد و آزار زنان توسط گشت ارشاد را متوقف کند. این برنامه مورد تأیید طبقه حاکم نیست؛ آقای خامنه ای خواهان رئیس جمهوری است که راه ابراهیم رئیسی را ادامه دهد. اما پزشکیان علیرغم داشتن دیدگاه هایی متفاوت با رئیسی، احتمالا بسیار شبیه دولت رئیس جمهور پیشین عمل کند؛ زیرا او همچون سلف خود، به نظام جمهوری اسلامی پایبند است. وی در طول کارزار انتخاباتی اش وعده تغییرات گسترده نداد؛ این درحالی است که اغلب نامزدان اصلاح طلب و میانه روی ریاست جمهوری، در این دوران شعار ارتقای دموکراسی، جامعه مدنی، حقوق بشر و نزدیکی با آمریکا را سر می دهند. در عوض پزشکیان تلاش کرد تا نشان دهد که بهترین نامزد در اجرای سیاست های رهبری است. او بارها وفاداری خود را به ولی فقیه اعلام نمود، دوگانگی اصلاح طلب و اصولگرا را رد کرد و اعلام کرد که به هیچ اردوگاه سیاسی تعلق ندارد. شاید به همین دلیل است که گرچه در این انتخابات نامزدانی با دیدگاه های ظاهرا متفاوت حضور داشتند، کم ترین حضور رأی دهندگان در پای صندوق ها رقم خورد؛ تنها 40% از مردم در دور اول شرکت کردند و این مشارکت در دور دوم 49% بود. این درحالی است که در انتخابات سال 1997، 80% واجدین شرایط رأی دادن در انتخابات شرکت کردند و اصلاح طلبان 70% ارا را بدست آوردند

پیروزی پزشکیان به برخی تغییرات منجر خواهد شد؛ برای مثال دولت او ممکن است به توافق هسته ای با واشنگتن دست یابد، یا ممکن است در زمینه های اجتماعی و سیاسی گشایش هایی برای زنان و جوانان ایجاد شود. این تغییرات می تواند سختی زندگی را برای ایرانیان کاهش داده و حس امید و خوش بینی را در آنها تقویت کند. ولی احتمالا پزشکیان –همچون رئیسی- تمام گام های خود را با رهبری هماهنگ خواهد کرد، سیاست های منطقه ای نظام و برنامه هسته ای را ادامه خواهد داد، دوستی با چین و روسیه را تقویت خواهد نمود و بهبود رابطه با کشورهای همسایه را پیگیری خواهد کرد. در دوران او سپاه پاسداران، استقلال اقتصادی و سیاسی خود را حفظ کرده و سرکوب مخالفان ادامه پیدا می کند. بنابراین گرچه کشور رئیس جمهوری به ظاهر متفاوت پیدا کرده است، ولی آینده ایران متفاوت از گذشته نخواهد بود

زمانی که پزشکیان نامزدی خود را برای ریاست جمهوری اعلام کرد، هیچکس وی را جدی نگرفت. او که جراح قلب و جانباز جنگ ایران و عراق بود، به دلیل دیدگاه های اصلاح طلبانه اش در انتخابات ریاست جمهوری 2021 رد صلاحیت شد. وی به دلیل انتقاد از گشت ارشاد -زمانی که مهسا امینی پس از دستگیری به خاطر بدحجابی در بازداشت جان خود را از دست داد- در انتخابات 2024 مجلس رد صلاحیت شد ولی پس از مداخله رهبری اجازه شرکت در رقابت را پیدا کرد. در انتخابات ریاست جمهوری 2024 پزشکیان تنها نامزد اصلاح طلب بود که –احتمالا برای افزایش مشارکت- از سوی رهبر اجازه شرکت در انتخابات را یافت

اما با شروع رقابت، پزشکیان نشان داد که نباید او را دست کم گرفت. او جواد ظریف وزیر امور خارجه توانمند روحانی را برای کمک به تیم خود اورد و تأیید محمد خاتمی و حسن روحانی رؤسای جمهور پیشین را گرفت. وی در میان رأی دهندگان لیبرال محبوبیت پیدا کرد و وعده داد که رکود اقتصادی را متوقف نموده، محدودیت های اجتماعی را بردارد. وی با ارجاع به قران و نهج البلاغه درصدد جذب هواداران رئیسی برآمد و البته بر نقش محدود رئیس جمهور به عنوان مجری سیاست های آقای خامنه ای تأکید کرد. تمرکز پزشکیان بر عدالت اجتماعی، برای طبقات فقیر و کارگر جالب بود؛ به این ترتیب وی ائتلافی از اصلاح طلبان و محافظه کاران میانه رو را تشکیل داد و موفق شد در دور نخست انتخابات 42% آرا را بدست آورد

پزشکیان در دور دوم با سعید جلیلی که به تندروی شناخته می شد وارد رقابت شد. جلیلی دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی ایران، در کارزار انتخاباتی، حجاب زنان را مرتبط با امنیت ملی دانست و آن را «عمق راهبردی جمهوری اسلامی» توصیف کرد. مخالفان جلیلی، حامیان فوق محافظه کار وی در مجلس را به دنبال کردن «پروژه پاکسازی» متهم می کنند؛ هدف از این پروژه، پاکسازی نظام از نخبگانی است که با دیدگاه های ایدئولوژیک جبهه پایداری فاصله دارند. این اتهامات باعث شد که او در مقایسه با دیگر چهره های محافظه کار، تندروتر به نظر برسد. پزشکیان از این شرایط نهایت استفاده را برد؛ تیم او جلیلی را به محدود کردن بیشتر آزادی های اجتماعی و تشدید کردن چالش های پیش روی زنان (به ویژه در مسئله حجاب) متهم نمود و اصلاح طلبان نیز برای جلب نظر بیشتر محافظه کاران، گفتند که جبهه پایداری (حامیان راست گرای جلیلی) قصد دارد اقتدار رهبری و سپاه را به چالش بکشد. ظریف حتی مدعی شد که سردار سلیمانی به قدری از دیدگاه های تندرو جلیلی انتقاد داشت که زمانی اعلام کرده بود اگر جلیلی رئیس جمهور شود، او از مقام خود استعفا می دهد

این تاکتیک ها جواب داد؛ رهبران اصلاح طلب به تبلیغ شخصیت و مواضع پزشکیان ادامه دادند و بسیاری از چهره های ارشد محافظه کار از جمله برخی از معتمدان و مشاوران آقای خامنه ای نیز از او حمایت کردند. همه اینها منجر به این شد که در نهایت پزشکیان با اختلاف 9% آرا، جلیلی را شکست داد

پزشکیان احتمالا سیاست های جدیدی را دنبال خواهد کرد؛ برای نمونه فیلترینگ را کاهش می دهد و به میلیون ها نفر اجازه می دهد تا بدون استفاده از فیلترشکن به اینترنت دسترسی داشته باشند. وی ابتکاراتی را برای بهبود وضع بهداشت و آموزش –به ویژه برای نیازمندان- دنبال خواهد نمود و از محدودیت های پیش روی مطبوعات، زنان و دیگر شهروندان –تا زمانی که فعالیت های انان تهدیدی برای نظام نباشد- خواهد کاست. اگر او کابینه ای جوان تر و متنوع تر از کابینه های پیشین تشکیل دهد و در ایجاد یک بوروکراسی کارآمدتر موفق شود، اصلاح طلبان ممکن است بتوانند پایگاه رأی خود را در بین جوانان، زنان و طبقه متوسط شهری دوباره بدست آورند

اما توازن قوا و شخصیت پزشکیان به نحوی است که ایجاد تغییرات عمیق تر را غیرممکن می کند. محافظه کاران به رهبری آقای خامنه ای، تمام مراکز قدرت از جمله دستگاه امنیتی، قوه قضائیه، رسانه ها و بسیاری از بخش های اقتصاد را تحت کنترل دارند. خود پزشکیان نیز شاید به اندازه رئیسی مطیع رهبر نباشد ولی به اندازه خاتمی و روحانی نیز طبقه حاکم را به چالش نخواهد کشید. وی علاوه بر قول وفاداری کامل به آقای خامنه ای در مبارزات انتخاباتی اش، تأکید نمود که وظیفه دولت «تعیین برنامه های جدید یا اعلام سیاست های جدید نیست». به گزارش خبرگزاری مهر پزشکیان در نخستین روز به عنوان رئیس جمهور منتخب، نشست خبری خود را به خاطر دیدار با آقای خامنه ای لغو کرد. او در نخستین سخنرانی پس از انتخابات، از رهبری به خاطر حفظ سلامت روند رأی گیری تشکر نمود و گفت: «فکر نمی کنم بدون مساعدت رهبر نامم به راحتی از صندوق ها بیرون می آمد»

وفاداری پزشکیان به برنامه ها و سیاست های نظام، به این معنی است که بعید است او بتواند با چالش های بزرگ پیش روی اقتصاد ایران مقابله کند. تیم اقتصادی باتجربه وی ممکن است بتواند نظمی به نظام مالی کشور بدهد و تورم را پایین بیاورد ولی نهادهایی که در سیستم اقتصادی کشور مداخله دارند، تا حد زیادی تحت کنترل رهبری و سپاه می باشند و پزشکیان نیز آنها را به چالش نخواهد کشید. هر دو نهاد (رهبری و سپاه) وضع اجتماعی کشور را نیز کنترل می کنند و به نظر می رسد که خواهان حفظ وضع موجود هستند. برای مثال قوه قضائیه محسن برهانی –وکیل برجسته منتقد- را تنها یک روز بعد از انتخابات به زندان انداخت

احترامی که پزشکیان برای رهبری و سپاه قائل است، به این معنی است که در زمان ریاست جمهوری او پیوندهای محکم ایران با محور مقاومت حفظ خواهد شد. این محور در رأس راهبرد دفاعی جمهوری اسلامی قرار دارد. رؤسای جمهور اصلاح طلب گذشته، با سپاه بر سر مدیریت شبکه نیروهای نیابتی درگیر شدند ولی پزشکیان همچون رئیسی، با سپاه همکاری خواهد کرد. وی در روزهای اخیر تعهد خود را به ادامه حمایت ایران از گروههای محور مقاومت نشان داده است. او در پیامی خطاب به حسن نصرالله رهبر حزب الله بر حمایت ایران از «مقاومت مردم منطقه در برابر رژیم نامشروع صهیونیستی» که «ریشه در سیاست های اساسی جمهوری اسلامی» دارد، تأکید نمود و در نامه ای به اسماعیل هنیه رئیس حماس وعده داد که جمهوری اسلامی «به حمایت از ملت مظلوم فلسطین تا تحقق همه آرمان ها و حقوق خود ادامه خواهد داد». پزشکیان ادامه دهنده راه رئیسی برای آشتی با عربستان و سایر کشورهای همسایه خواهد بود. او در مقاله ای که در روزنامه العربی الجدید چاپ شد، نوشت: «اولویت اصلی سیاست خارجی ایران گسترش همکاری با همسایگانش است»

در تمام دوران ریاست جمهوری رئیسی، اصلاح طلبان از سیاست خارجی «نگاه به شرق» او و تمرکز بر ایجاد روابط مستحکم با چین و روسیه و تقابل با غرب انتقاد می کردند. آنها خواهان برقراری توازن بین شرق و غرب بودند ولی آقای خامنه ای و سپاه از استراتژی رئیسی حمایت می کردند و به نظر می رسد که اکنون نیز خواهان تداوم همین سیاست هستند. اندکی پس از درگذشت رئیسی و پیش از دور دوم انتخابات، محمد مخبر رئیس جمهور موقت ایران در گفتگویی که با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه داشت، گفت آقای خامنه ای از روابط «عمیق و تغییرناپذیر» بین دو کشور خرسند است. مخبر تأکید کرد که روابط دو کشور با «تغییر دولت ها تغییر نخواهد کرد». وی به همین ترتیب با رئیس جمهور چین نیز گفتگو کرد و بر تعهد تهران بر تقویت روابط با پکن تأکید نمود

در این زمینه پزشکیان ممکن است از سلف خود فاصله بگیرد. وی در طول مبارزات انتخاباتی اش، با حضور در تلویزیون درحالی که ظریف در سمت راست و مهدی سنایی در سمت چپ او نشسته بود، از سیاست خارجی خود پرده برداشت. این تصاویر نمادین بر تعهد وی به حفظ توازن در روابط با شرق و غرب تأکید داشت. ظریف در آمریکا تحصیل کرده وسفیر سابق ایران در سازمان ملل است و سنایی سفیر سابق ایران در روسیه می باشد. پزشکیان اعلام کرده است که بدون رفع تحریم های آمریکا، محدودیت های پیش روی اقتصاد ایران رفع نخواهد شد. بسیاری از چهره های تیم امنیت ملی او نیز کسانی هستند که در زمان مذاکرات برجام حضور داشتند. پزشکیان در مقاله ای که در روزنامه انگلیسی زبان تهران تایمز منتشر شد، نوشت: «ما از تلاش های صادقانه برای کاهش تنش ها استقبال می کنیم و حسن نیت را با حسن نیت پاسخ می دهیم»

این درحالی است که آقای خامنه ای به پیشنهادهای واشنگتن با تردید می نگرد و استدلال می کند که مذاکرات با ایالات متحده حاصلی جز برهم خوردن رابطه با چین و روسیه ندارد. ولی متحدان رئیس جمهور جدید فکر می کنند که وی برای پیگیری سیاست های خارجی خود، آزادی عمل دارد. برای مثال ظریف در طول دوران مبارزات انتخاباتی می گفت که گرچه رهبری تصمیم گیر اصلی در سیاست خارجی است، ولی تیم رئیس جمهور می تواند از طریق گزینه هایی که ارائه می دهد، بر مذاکرات تأثیر بگذارد. این نظریه در طول دوران گفتگوهای پزشکیان با آمریکا در بوته آزمایش قرار خواهد گرفت و نتایج بدست آمده نشان خواهد داد که رئیس جمهور چقدر در زمینه سیاست خارجی قدرت دارد

با این حال حتی اگر آقای خامنه ای اختیارات زیادی به پزشکیان بدهد، بعید است که دولت او به توافق مهم دیگری (همچون برجام) با آمریکا دست باید و صرفا به توافقی خواهد رسید که بر اساس آن، پیشرفت برنامه هسته ای ایران در ازای کاهش تحریم ها متوقف می شود. اما همین توافق نیز مزایای زیادی برای پزشکیان دارد؛ باتوجه به حمایت رهبری، احتمال کمتری می رود که محافظه کاران در این توافق خرابکاری کنند (کاری که در مورد برجام انجام دادند) و اگر آمریکا بار دیگر از توافق خارج شود -مانند آنچه سال 2018 در دوران ریاست جمهوری ترامپ رخ داد- تهران می تواند به آسانی بر سرعت برنامه خود بیفزاید

واشنگتن باید با حسن نیت تلاش کند تا چنین توافقی حاصل شود زیرا که به ثبات منطقه کمک می کند. ایالات متحده همچنین باید کانال های ارتباطی خود را با تهران باز نگه دارد. ولی مقامات و تحلیلگران آمریکایی نباید بیش از اندازه به ریاست جمهوری پزشکیان خوش بین باشند. آنها نباید نشان دهند که خواهان تقویت میانه روهای ایران در برابر راست گرایان تندرو هستند؛ چنین ادعایی می تواند باعث ایجاد ترس در بین محافظه کاران شود و آنها را تهاجمی تر کند

باید پذیرفت که حتی با پیروزی پزشکیان در توافق با آمریکا، میانه روها ضعیف باقی می مانند و قدرت به چالش کشیدن رهبری را نخواهند داشت. انها وزن کمی در نهادهای مهمی همچون سپاه دارند و از حمایت اکثر شهروندان برخوردار نیستند. تا پیش از این، اصلاح طلبان انتخابات را راهی برای تحکیم قدرت رؤسای جمهور میانه رو و موازنه قدرت در برابر رهبری می دانستند؛ ولی اظهارات پزشکیان نشان داد که اصلاح طلبان اکنون پذیرفته اند که اقتدار آقای خامنه ای واقعا مطلق است؛ پس تنها بدنبال این هستند که در چارچوب همین ظرفیت های محدود، بهترین کار را انجام دهند

منبع: فارین افرز

مترجم: فاطمه رادمهر