تنش ها بین ایران و آذربایجان بر سر اتصال زمینی باکو به نخجوان از طریق ارمنستان، در حال افزایش است و ممکن است حتی به تضعیف روابط ترکیه و ایران بینجامد.
درگیری بین تهران و باکو از ماه گذشته که ایران در مرز آذربایجان مانور نظامی برگزار کرد تشدید شد. همزمان ایران کنسولگری خود را در استان سیونیک جنوبی ترین استان ارمنستان که با ایران هم مرز است و در کانون تنش ها قرار دارد، افتتاح کرد.
این اقدامات منجر به تشدید جنگ لفظی بین دو طرف شد و همزمان دو کشور سفیران یکدیگر را احضار کردند.
این نگرانی در تهران وجود دارد که باکو با در دست گرفتن کنترل بخش هایی از استان سیونیکِ ارمنستان -که باعث جدایی نخجوان از خاک آذربایجان شده است- در پی ترسیم مجدد مرزها بیفتد. در جنگ بین ارمنستان و آذربایجان در سال 2020، به عنوان یکی از شروط آتش بس مقرر شد که ارمنستان به آذربایجان اجازه حمل و نقل به نخجوان را از طریق کریدور زنگزور بدهد. باکو تهدید کرده است که اگر ایروان به این تعهد خود عمل نکند، با زور این کریدور را باز خواهد کرد. ایران نگران است که با کنترل آذربایجان بر این کریدور، ارتباط زمینی مستقیم خود را با ارمنستان از دست دهد؛ برای ترکیه نیز این بدان معناست که می تواند از طریق نخجوان با آذربایجان اتصال زمینی مستقیم برقرار کرده و با دور زدن ایران، راهی به آسیای مرکزی پیدا کند.
حمایت نظامی ترکیه از آذربایجان در جنگ با ارمنستان، به این کشور کمک کرد تا دستاوردهای خوبی داشته باشد. دو ملت ترکیه و آذربایجان ریشه و زبان مشترک دارند و پیوندهای سیاسی و اقتصادی زیادی بین دو کشور برقرار است، به طوری که خود را «یک ملت، دو دولت» توصیف می کنند.
الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان 8 نوامبر با اشاره به ایران، گفت که ارتش آماده دفاع از منافع کشور است «کسانی که در مرز ها برای حمایت از ارمنستان رزمایش نظامی برگزار می کنند باید بدانند که هیچکس نمی تواند ما را بترساند»
اوایل نوامبر آذربایجان 19 نفر را به ظن جاسوسی برای ایران و برنامه ریزی برای انجام اقداماتی علیه امنیت کشور بازداشت کرد. این اقدام بدنبال ادعای تهران مبنی بر اینکه هماهنگ کننده اصلی حمله 26 اکتبر به شاهچراغ تبعه آذربایجان بوده است، انجام شد.
علی اف همچنین در سخنرانی 11 نوامبر خود در نشست سران کشورهای ترک با اشاره به اقلیت بزرگ آذربایجانی های ایران، بر لزوم حمایت از حقوق و امنیت میلیون ها آذری «که متأسفانه در خارج از مرزهای آذربایجان زندگی می کنند» تأکید کرد.
جنگ لفظی مقامات در رسانه ها نیز ادامه یافت. در مقابل رسانه های تهران که از توطئه های جدایی طلبانه نوشتند، رسانه های آذربایجان از «آذربایجان متحد» و ارجاع به «آذربایجان جنوبی»استفاده کردند؛ این درحالی است که استفاده از این کلمات از زمان سرنگونی رهبر ملی گرایانِ آذربایجان ابوالفضل الچی بیگ در سال 1993 کنار گذاشته شده بود. همچنین محمود علی چهرهگانی رهبر جنبش بیداری ملی آذربایجان که مدتها بود مقبولیت اجتماعی نداشت و از او در مجامع عمومی استقبالی نمی شد، اکنون در تلویزیون دولتی صحبت می کند و از «آذربایجان بزرگ و پایان رژیم منفور ملاها در ایران» می گوید. جنبش او طرفدار جدایی «آذربایجان جنوبی» از ایران است و شعار «روس ها، فارس ها و ارمنی ها دشمن ترک ها هستند» سر می دهد.
در مثالی دیگر Caliber.az یک وبسایت دولتی در آذربایجان گزارش داد «زمان آن فرارسیده است که آذربایجان جنوبی از ایران جدا شود» و یک مجری تلویزیون درحالیکه وضعیت آب و هوای تبریز را گزارش می داد بر «آذربایجان جنوبی» سلام کرد.
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در سفری به باکو اندکی پس از پیروزی آذربایجان بر امنستان در سال 2020 با خواندن شعری در مورد تجزیه آذربایجان در قرن نوزدهم خشم تهران را برانگیخت. ماه گذشته صداوسیمای دولتی آذربایجان ویدئویی پخش کرد که در آن افرادی در سنین مختلف همین شعر را می خواندند و پس از آن مجری گفت که اردوغان با این شعر «جرقه مقاومت» را برانگیخت و «بیش از 30 میلیون نفر از ساکنان آذربایجان جنوبی بعد از خواندن این شعر قیام کردند»
تلویزیون سحر ایران که به زبان ترکی برنامه پخش می کند، سعی کرد با پخش برنامه هایی پاسخ رسانه های آذربایجان را بدهد. این شبکه کشور آذربایجان را از نظر تاریخی بخشی از ایران خواند و گفت مردم نخجوان می خواهند به ایران بپیوندند.
آذربایجان 18 نوامبر با تصمیم خود برای بازکردن سفارت در تل آویو بر خشم ایران افزود؛ این درحالی است که دو کشور آذربایجان و اسرائیل در بعد نظامی نیز روابط رو به رشدی دارند.
باکو اگر مطمئن نبود که ترکیه محکم در کنارش ایستاده است، اینقدر راحت از خطوط قرمز ایران عبور نمی کرد.
آنکارا از درخواست باکو برای گشایش کریدور زنگزور حمایت کرده و درعین حال با پیشنهاد تشکیل مجمع همکاری بین شش کشور منطقه، کوشیده است از خشم تهران بکاهد؛ ولی واکنش های تهران نشان می دهد که اقدامات ترکیه را به ضرر خود می بیند. از نظر تهران طرح ترکیه برای اتصال به آسیای مرکزی از طریق کریدور زنگزور ممکن است سبب قطع ارتباط ایران با منطقه قفقاز شود.
ایران بیم دارد که تلاش ترکیه برای تقویت سازمان کشورهای ترک –متشکل از ترکیه، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان- و تقویت نفوذ این کشور در جهان ترک، آذرباجیانِ ایران و دیگر مناطق سکونت ترک های ایران همچنان ترکمن ها و قشقایی ها را بی ثبات کند.
آقای خامنه ای ماه ژوئیه به اردوغان گفت هر طرحی که بتواند مرز ایران را با ارمنستان مسدود کند غیرقابل قبول است. ابراهیم رئیسی نیز ماه اکتبر به علی اف هشدار داد که ایران «هرگونه تغییر در مرزهای تاریخی، ژئوپلیتیک منطقه ای و مسیرهای ترانزیتی با ارمنستان را» تحمل نخواهد کرد.
اساس نگرانی های ایران از کریدور زنگزور به عنوان یک تهدید ژئوپلیتیکی را، می توان به شرح زیر خلاصه کرد:
-ایران ممکن است ارتباط مرزی و ارتباط مستقیم حمل و نقلی خود را با ارمنستان از دست دهد.
-دسترسی ایران به قفقاز و روسیه سخت تر شود و ایران نفوذ خود را در قفقاز از دست دهد.
-این پروژه به ناتو اجازه می دهد تا ایران را محاصره کند.
-وقتی آذربایجان برای اتصال به نخجوان دیگر به ایران نیازی نداشته باشد، ایران متحمل ضررهای اقتصادی خواهد شد و این امر همچنین اهرم فشار تهران بر باکو را کاهش خواهد داد.
-ایران ممکن است امتیازات خود را به عنوان مسیر ترانزیت آسیا و اروپا از دست دهد.
-ارزش استراتژیک ایران در طرح کمربند و جاده ممکن است کاهش یابد.
-استفاده از مسیر زنگزور برای انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه و اروپا می تواند تقاضا برای گاز ایران را کاهش دهد.
-دسترسی ایران به دریای سیاه ممکن است مسدود شود.
-تغییر وضعیت موجود در زنگزور که علی اف آن را «سرزمین اجدادی» می نامد، می تواند منجر به کنترل آذربایجان بر رود ارس شود.
ترکیه می گوید این نگرانی ها بی اساس است و علی اف ادعا می کند که ایران به دلیل «از دست دادن مسیر قاچاق مواد مخدر» به اروپا عصبانی است. وی همچنین تحرکات ایران را تلاشی برای منحرف کردن توجهات از اعتراضات داخلی ایران می داند.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما