محمد می گوید که زندگی خوبی در روسیه برای خود ساخته است. پس از مهاجرت از تاجیکستان در پاییز گذشته، او در سیبری راننده وانت شده و بار جابه جا می کند. وی فرزندانش را در مدرسه ثبت نام کرده، برای دریافت پاسپورت روسی درخواست داده و با اتکا به پس انداز بالای خود شروع به برنامه ریزی برای خرید خانه کرده است
ولی دستگیری گروهی از شهروندان تاجیکستان که متهم به انجام حمله در سالن کنسرت مسکو شده اند، نقشه های محمد را برهم زد. حالا او از ترس سرکوب شدید مهاجران آسیای مرکزی، به بازگشت فکر می کند
به گفته محمد این حمله تمام تلاش های وی و خانواده اش را برای ادغام شدن در جامعه روسیه بر باد داده و اگر پلیس یا تندروهای ملی گرا او را هدف قرار دهند، به تاجیکستان برمی گردد «در تاجیکستان فقط یک تکه نان دارم ولی حداقل در وطنم هستم؛ بدون ترس از اینکه کسی در خانه ام را بکوبد، زندگی می کنم»
پلیس روسیه در واکنش به حمله تروریستی به سالن کنسرت مسکو که مرگبارترین حمله در این کشور در چند دهه اخیر بود، به هزاران آپارتمان، خوابگاه، کافه و انباری که محل زندگی و کار مهاجران بود، یورش برد. دادگاههای روسیه هزاران خارجی را پس از رسیدگی سریع به تخلفات ادعایی آنها اخراج کردند و مقامات روسیه اقدامات جدیدی را برای محدود کردن مهاجرت در دستور کار قرار دادند
به گفته رسانه های مستقل خبری و گروههای حقوق بشری که ضرب و شتم و توهین و دیگر اقدامات نژادپرستانه را علیه مهاجران مستند می کنند، حمله به مهاجران در سراسر روسیه افزایش پیدا کرده است
از زمان آغاز جنگ اوکراین، دولت روسیه با ترویج ملی گرایی سبب شد که بیگانه هراسی افزایش یابد و این درحالی است که روسیه به دلیل جنگ، به کارگران خارجی برای کار در بخش های مختلف نیاز مبرم دارد.
در شرایطی که عده ای از کارگران روسی برای جنگ به اوکراین رفتند، برخی دیگر در کارخانه های اسلحه سازی مشغول کار شدند و عده ای هم برای فرار از خدمت سربازی کشور را ترک کردند، شهروندان تاجیکستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی خلأ ایجاد شده را پر کردند؛ در کارخانه ها مشغول به کار شدند، در خانه سازی به استخدام در امدند و شهرهایی را که در پی جنگ ویران شده بود، بازسازی کردند. حتی برخی از آنها با وعده دستمزدهای بالا و گذرنامه روسی، برای جنگ ثبت نام کردند
به گفته ایگور افرموف جمعیت شناس روس، تخمین زده می شود که بین سه تا چهار میلیون مهاجر در روسیه مشغول به کار هستند. اکثر این مهاجران که بیشتر برای کارگری می آیند، از سه جمهوری فقیر شوروی سابق در آسیای مرکزی (تاجیکستان، قرقیزستان و زبکستان) هستند. این کشورهای مسلمان به مبدأ اصلی مهاجرت به روسیه تبدیل شده اند؛ به خصوص که تحریم های غرب جذابیت روسیه را برای بسیاری از خارجی ها کم کرده است
ولی از انجا که اکثر مهاجران از کشورهایی با زبان، مذهب و فرهنگ های متفاوت می آیند، در معرض آزار و اذیت قرار می گیرند. این آزارها در طول دوران جنگ اوکراین بیشتر هم شد زیرا کرملین این جنگ را مبارزه ای بر سر بقای هویت و فرهنگ روسی معرفی کرد
حدود دوازده تاجیک شاغل در روسیه، درباره ترس خود پس از حمله تروریستی مسکو، به نیویورک تایمز گفتند. برخی از آنها گفتند که روزها از خانه بیرون نمی آیند تا از بازداشت احتمالی در امان بمانند؛ همچنین از اینکه هم وطنانشان در این حمله دست داشته اند، احساس شرمندگی می کنند
گلیا یک نظافتچی تاجیک که نزدیک به دو دهه است در روسیه کار می کند، می گوید در صورت ادامه تنش ها به خانه برمی گردد «من روسیه را دوست دارم ولی مردم عصبی و پرخاشگر شده اند»
والنتینا چوپیک وکیل مهاجرت می گوید از زمان وقوع حمله تروریستی، از 614 حکم اخراج، درخواست تجدیدنظر کرده است. یکی دیگر از فعالان حقوق مهاجران می گوید که تنها در سن پترزبورگ 400 مهاجر اخراج شده اند «هرگز شاهد چنین مقیاسی از عملیات ضدمهاجرت نبوده ایم»
تاجیکستان بلافاصله بعد از استقلال، وارد جنگ داخلی شد و این امر گسترش بنیادگرایی اسلامی را در این کشور سرعت بخشید. وضعیت تاجیکستان به عنوان فقیرترین کشور شوروی سابق به این معنی است که در صورت بازگرداندن مهاجران تاجیک، مشاغل کمی برای آنها وجود دارد. ضمن اینکه برخی از شهروندان تاجیک به دلایل سیاسی و برای فرار از نارآمی های داخلی به روسیه پناه برده اند و بازگشت به کشور برای آنها امن نیست
اوگنی ورشاو کارشناس امور مهاجرت تخمین می زند که حدود یک میلیون تاجیک در روسیه باشند. فقر و انزوای سیاسی تاجیکستان باعث می شود که تاجیک هایی که به روسیه مهاجرت می کنند، برای همیشه در این کشور بمانند. بر اساس گزارش سازمان آمار روسیه، از زمان جنگ اوکراین، از هر چهار خارجی که در روسیه مستقر شده اند، سه نفر تاجیک بوده اند
بیشتر تاجیک های روسیه مردانی هستند که در مشاغلی مشغول به کار می شوند که روس ها از ان مشاغل دوری می کنند (همچون ساخت و ساز و کشاورزی). بسیاری از آنها کارگر رسمی نیستند و زبان روسی را کامل نمی دانند، همین امر آنها را در برابر سوء استفاده کارفرمایان و مقامات فاسد آسیب پذیر می کند
جدا از کارگران فصلی، عده کمی از متخصصان تاجیکستان نیز هستند که برای فرار از جنگ داخلی و بنیادگرایی اسلامی، به روسیه مهاجرت کرده اند. آنها در کشور جدید احساس ثبات و آزادی های فردی بیشتری می کنند. این تاجیک های طبقه متوسط که به زبان روسی مسلط هستند و تحصیلات خوبی دارند، کمتر در معرض بیگانه هراسی قرار می گیرند
یک متخصص تاجیک می گوید: «من دیده ام که چگونه بر سر تاجیک ها فریاد می زنند؛ ولی وقتی من به همان مکان می روم، با من خیلی خوب رفتار می کنند»
اما حتی تاجیک هایی که در فرهنگ و جامعه روسیه به خوبی ادغام شده اند، پس از حمله تروریستی مسکو، مورد انتقاد قرار می گیرند. وقتی منیژه یک خوانند تاجیکستانی الاصل که در مسابقات یوروویژن سال 2021 نماینده روسیه بود، از ضرب و شتم وحشیانه تاجیک هایی که مظنون به انجام حمله تروریستی مسکو بودند انتقاد کرد و آن را شکنجه خواند، به دادسرا فراخوانده شد
کارشناسان مهاجرت روسیه می گویند در شرایطی که روسیه برای رشد اقتصادی به کارگران خارجی وابسته است، حمله به سالن کنسرت، احتمالا امنیت ملی را در اولویت برنامه های دولت قرار خواهد داد و این به ضرر اقتصاد تمام خواهد شد. سیاستگذاران خواهان تصویب قوانین جدیدی برای محدود کردن مهاجرت شده اند و حامیان نیروی کار خارجی در وزارتخانه های اقتصاد و تجارت، سکوت کرده اند
یک تاجر محافظه کار که برای تغییر قانون و محدود کردن مهاجرت تلاش می کند، در گفتگو با ما گفت: «ما می خواهیم با تاجیک ها، ازبک ها، قزاق ها و قرقیزها زندگی کنیم؛ آنها همسایه های ما هستند ولی این کارگران خارجی باید خیلی بیشتر روسی شوند»
پوتین نیز در سخنرانی در جمع نیروهای پلیس به صراحت اعلام کرد: «احترام به سنت ها، زبان، فرهنگ و تاریخ ما باید عاملی تعیین کننده برای کسانی باشد که می خواهند در روسیه زندگی کنند»
بر اساس گزارش بانک مرکزی روسیه، نیاز کشور به سرباز و نیاز کارخانه های اسلحه سازی به کارگر، بیکاری را در این کشور به پایین ترین سطح (2.8%) رسانده و به کبود شدید نیروی کار دامن زده است. کمبود نیروی کار نیز سبب تورم و بی ثباتی اقتصادی شده است؛ اما با کاهش سریع جمعیت روسیه، حل این مشکلات بدون کارگر خارجی میسر نمی شود
رابطه پوتین با مسلمانان چگونه است؟
ولادیمیر پوتین روز پنجشنبه گفت که روسیه «نمی تواند هدف حملات تروریستی بنیادگرایان اسلامی باشد؛ ما کشوری هستیم که در هماهنگی و وحدت بین ادیان و قومیت ها، الگو بوده ایم». هدف پوتین از بیان این گفته ها این بود که نشان دهد اوکراین و آمریکا پشت حمله تروریستی مسکو بوده اند نه داعش
ولی صرف نظر از اینکه عامل حمله که بوده، ادعای پوتین چقدر معتبر است و آیا روسیه روابط خوبی با اقلیت های مسلمان خود دارد؟
حدود 10% از جمعیت روسیه مسلمان هستند؛ یعنی چیزی معادل جمعیت آفریقایی تبارها در ایالات متحده. پوتین از همان روزهای ابتدایی ریاست جمهوری خود تلاش کرد نظر مساعد پیروان دیگر ادیان را جلب کند. برخلاف آنچه که برخی ناظران غربی سعی دارند از پوتین به عنوان یک ملی گرای متعصب روس نشان دهند، او همیشه بر «تاریخ چند مذهبی و چند قومیتی» روسیه تأکید کرده است. برای مثال سال 2005 در شهر کازان به زبان تاتاری سخنرانی کرد
ولی برخی این اظهارات و اقدامات پوتین را، دارای انگیزه های سیاسی می دانند. برای نمونه زمانی که پوتین در سازمان همکاری اسلامی برای پذیرش روسیه به عنوان کشور ناظر لابی کرد –درخواستی که سال 2005 پذیرفته شد- هدف اصلی اش این بود که عربستان و دیگر کشورهای مسلمان را برای توقف کمک به جدایی طلبان مسلمان چچن متقاعد کند
تمایلات پوتین به ایجاد جامعه ای بین الادیانی –چه صادقانه باشد و چه آمیخته با انگیزه های سیاسی- به مردم روسیه نیز سرایت کرده است. دومینیک رابین محقق بریتانیایی حکایت زیر را از یک قول یک استاد مسلمان مقیم مسکو بازگو می کند: «حوالی سال 2010 یک مسابقه بوکس بین یک اوکراینی و یک داغستانی برگزار شد. درکمال تعجب دوستان روسی من همگی هوادار دومی بودند؛ او داغستانی بود؟ بله، مسلمان بود؟ بله، ولی او روس بود و همین برای مردم مهم بود»
رابین کتابی دارد به نام «اسلام در عصر پوتین؛ سرزمین های مسلمان نشین روسیه». وی که در این کتاب با چند تن از رهبران مسلمانان روسیه و دهها مسلمان عادی در سراسر کشور مصاحبه کرده است، به سرعت متوجه بزرگترین چالشی که کرملین با آن مواجه است می شود؛ این چالش تغییر ترکیب جمعیت مسلمان روسیه است
در سالهای اخیر میلیون ها کارگر از کشورهای آسیای مرکزی مانند ازبکستان و تاجیکستان به روسیه مهاجرت کرده اند. تاکتیک هایی که پوتین برای مواجهه با مسلمانان تاتار و چچن به کار می بندد تا نظر آنها را جلب نموده و با خود همراه کند، در مقابل این جمعیت جدید مهاجر جواب نمی دهد. بر همین اساس شاهد بودیم چهار مردی که به تالار کنسرت مسکو حمله کردند، همگی تاجیک بودند
حیرالدین عبدالله یک تاجیک مقیم مسکو که با رابین گفتگو داشته، می گوید: «من در روسیه بنّا هستم و در تمام استان های روسیه در کار ساخت مسجد بوده ام؛ به همین دلیل می توانم از تجربه شخصی خود به شما بگویم. مشکل افراط گرایی در روسیه بزرگتر از آن چیزی است که مردم فکر می کنند. در مورد تاجیک ها می توانم بگویم که تعداد زیادی از هموطنانم از داعش حمایت می کنند. بگذارید دقیق تر بگویم؛ 30% از تاجیک ها وهابی هایی هستند که حاضرند در این راه جان فشانی کنند. 40% هم خود را وهابی نمی دانند ولی با اعتقادات و اعمالشان می توان فهمید که به وهابی هستند»
پوتین سعی کرده است راههایی برای مقابله با این مشکل بیابد. وزیر جوانان در مسجدی در داغستان –استانی که بسیاری از مردانش از آنجا به سوریه رفتند تا برای داعش بجنگند- به رابین از تلاش های خود برای مبارزه با افراط گرایی می گوید:
«والدین همه پسرانی که به سوریه رفته بودند را به شهرداری دعوت کردم؛ می خواستم با آنها صحبت کنم، نگرانی هایشان را بیابم و بفهمم چه چیزی فرزندانشان را به این راه سوق داده است. می دانید که آنها معمولا با وعده ماشین، خانه و پول می روند و مجاهد شدن را راهی برای ثروتمند شدن می دانند. بسیاری از آنها می گویند: «ما نمی توانیم در روسیه زندگی کنیم زیرا روسیه دارالحرب است». بنابراین ما از قره داغ یک محقق کرد را آوردیم تا مفهوم دارالسلم را برای آنها توضیح دهد. کنفرانسی با حضور مفتی های مسکو و تاتارستان برگزار کردیم. پوتین هم آمد و در سخنرانی خود از کلمه الله استفاده کرد؛ مسلمانان از این امر شگفت زده شدند»
ولی حمله تروریستی ماه گذشته نشان داد اینکه پوتین در سخنرانی هایش از کلمه الله استفاده می کند، برای جلب نظر همه دهها میلیون مسلمان روسیه کافی نیست. گروههای مسلمان در زندان های روسیه نیز درحال تقویت شدن هستند، تا جایی که کنترل کل زندان ها را بدست گرفته اند. رهبران این زندانیان مسلمان را جانبازان جنگ های سوریه و قفقاز تشکیل می دهند
پوتین سال 2023 سخنرانی کرد و گفت که کلید قدرت روسیه در کثرت گرایی نهفته است. این سخن از بسیاری جهات درست است؛ روسیه بدون اقوام بوریات، یاکوت، بالت و ارمنی هایش روسیه نیست. ولی اخراج اخیر هزاران کارگر مهاجر تاجیک نشان می دهد که پوتین در مواقع بحرانی همچون حمله تروریستی اخیر دیگر تعهدی به حفظ تنوع و کثرت گرایی در روسیه ندارد
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما