چرا تاجیکستان به کانون جذب نیرو برای گروههای جهادی تبدیل شده

ماه مارس تروریست های داعش خراسان، به تالار شهر کروکس مسکو حمله کردند و 145 نفر را کشتند. مقامات به سرعت 12 مرد جوان را دستگیر کردند که همگی اهل تاجیکستان بودند. اقتصاد تاجیکستان روبه زوال است و ترکیب رشد اقتصادی پایین و جمعیت جوان، فضای مناسبی را برای فعالیت گروههای تروریستی فراهم کرده است. حداقل یک چهارم مردان تاجیکستان –که در سن کار هستند- در خارج از کشور زندگی می کنند. حکومت تاجیکستان حکومتی سرکوبگر است که هیچ نشانه ای از مخالفت را برنمی تابد و با بسیاری از اشکال اسلام دشمنی دارد؛ به این ترتیب عوامل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی باهم ترکیب شده اند تا مردان جوان تاجیک را در معرض افراط گرایی قرار دهند. سرویس های اطلاعاتی روسیه درحال حاضر به دلیل همزمانی جنگ اوکراین و فعالیت گروههای تروریستی در داخل، تحت فشار زیادی هستند. رادیکال شدن جوامع مهاجر کارگری در روسیه و گردش سلاح از میدان نبرد اوکراین به داخل، خطر حملات تروریستی را افزایش داده و این تهدید روز به روز هم افزایش خواهد یافت

تاجیکستان تنها کشور عضو اتحاد جماهیر شوروی بود که اوایل دهه 1990 دچار جنگ داخلی شد. درگیری دولت مرکزی (که از حمایت روسیه برخوردار بود) با شورشیان، 50000 کشته و نیم میلیون آواره برجای گذاشت. آن جنگ جرقه مهاجرت گسترده کارگران از آسیای مرکزی به روسیه را زد؛ این مهاجرت در دو دهه اول قرن ادامه یافت. سال 2023 تقریبا یک میلیون شهروند تاجیک به عنوان مهاجر در روسیه ثبت شده اند که این جمعیت چیزی معادل 10% از جمعیت تاجیکستان را تشکیل می دهند. آنها قربانیان اقتصاد بیمار کشورِ خود هستند. حدود نیمی از جمعیت تاجیکستان زیر 25 سال سن دارند و آمار بیکاری بسیار بالا است؛ بنابراین مردان جوان در جستجوی فرصت های بیشتر، به خارج از کشور می روند و اکثر آنها روسیه را به عنوان مقصد انتخاب می کنند

امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان که از سال 1994 در قدرت است، ریاست یک دولت به شدت سرکوبگر را برعهده دارد که چهره های مخالف از جمله رهبران و اعضای اصلی ترین حزب اپوزیسیون (حزب رنسانس اسلامی) را می کشد یا زندانی می کند. فرزندان امامعلی در مناصب ارشد دولتی هستند؛ یکی از پسرانش رستم، رئیس مجلس ملی تاجیکستان است و بسیاری او را جانشین پدر می دانند. اقتصاد تاجیکستان وابسته به حواله های ارسالی توسط مهاجران است. دو چیز در تولید ناخالص داخلی تاجیکستان سهم مهمی دارد: حواله های ارسالی مهاجران و قاچاق هروئین از افغانستان. بخش کشاورزی که نیمی از جمعیت کشور در این بخش کار می کنند، ناکارآمد است و بخش خدمات توسعه نیافته است

از زمان پایان جنگ داخلی در سال 1997 حکومت رحمان، اسلام را تهدیدی علیه مشروعیت خود دیده و از این رو دین را تحت کنترل شدید قرار داده است. سرویس های امنیتی بر سخنرانی ها و روحانیون نظارت دارند؛ نماز خواندن زنان در مساجد ممنوع است و کودکان نمی توانند برخی از آموزش های دینی را دریافت کنند. آن دسته از آداب و رسوم اسلامی که وارداتی تلقی می شود –مانند حجاب به سبک ترکیه یا خلیج- ممنوع است و مردانی که خارج از کشور درس دین می خوانند، اجازه ندارند پس از بازگشت امام شوند. حکومت به مخالفان خود برچسب وهابی، سلفی یا جهادی می زند و اسلامگرایی را مسئول هرگونه تغییر و تحولی در داخل می داند. به عنوان مثال در درگیری هایی که در منطقه خودمختار پامیر و شهر خوروغ انجام شد، حکومت به اشتباه اسلامگرایان را مسئول دانست. اما ظهور داعش خراسان برای امامعلی هم سودمند بوده و هم مشکل زا؛ از این لحاظ سودمند بوده که وی را قادر ساخته است تا مخالفان خود را به ستیزه جویان اسلامگرا مرتبط کند و حمایت بین المللی را برای سیاست های سرکوبگرانه خود بدست آورد. ولی از این جهت مشکل زاست که می تواند دولت او را بی ثبات کند

سرکوب و استبداد حکومت تاجیکستان تأثیر معکوس داشته است؛ مردم دین را پناه و آرامشی در برابر خشونت های دولت دیده اند و بیش از پیش به سمت اسلامگرایی روی آورده اند. بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی که با فروپاشی شوروی به وجود آمدند، اسلام را بخشی از فرهنگ ملی می بینند اما کسانی که به اسلام نگاهی مذهبی تر و جهانی تر دارند، این تفسیر را نمی پذیرند. بسیاری از جوانان تاجیک خود را نه عضوی از دولت-ملت، که جزئی از امت اسلام می دانند. نگاه جامعه به زنان سنتی است؛ زنان در اجتماع حضور ندارند و تنها نقش مادری برای آنها تعریف شده است. از نگاه مردم تاجیکستان، امارات یک الگوی موفق از کشوری است که در آن مذهب در کنار مدرنیزاسیون و شکوفایی اقتصادی، به شکل پررنگی حضور دارد. ولی اسلامی شدن جامعه تاجیکستان به خودی خود منادی فروافتادن کشور به ورطه خشونت های جهادی نیست. کسانی که بدنبال ساخت مدینه فاضله خلافت و انجام حملات تروریستی هستند، در اقلیت قرار دارند و انچه مردم را به سمت خشونت سوق می دهد، بیشتر از آنکه احساسات مذهبی باشد، به حاشیه رانده شدن در جامعه است. تحقیقاتی که توسط دانشگاهیان از جمله نوح تاکر از دانشگاه هاروارد روی جنگجویان داعش انجام شده، نشان می دهد که عوامل اصلی جذب جوانان به سوی این گروه، فقر و کمبود فرصت های اجتماعی است

داعش خراسان منطقه آسیای مرکزی و به ویژه تاجیکستان را منطقه مناسبی برای جذب نیرو دیده است و برای این منظور از شبکه های اجتماعی استفاده می کند. همچنین چهار کانال به نام های (حافظان امت، ماوراء النهر، صدای خراسان و رادیو صدای خراسان) دارد که مطالب مذهبی، اخبار مربوط به فعالیت های گروه، موضوعات منطقه ای و بین المللی و دستور العمل های لازم برای جهادگرانِ مشتاق را، از این رسانه ها منتشر می کند. این کانال ها به انتقاد از دیکتاتوری امامعلی رحمان و حکومت خویشاوندسالار او می پردازند

داعش خراسان نه تنها در داخل تاجیکستان شهروندانی را که تندرو شده اند شناسایی و جذب می کند، که جامعه تاجیک های برون مرزی را نیز هدف قرار می دهد. آن دسته از مهاجران محرومی که از اقوام و جامعه خود دور افتاده اند، در شرایط تحقیرامیز زندگی می کنند و هر لحظه با بیگانه هراسی روبرو هستند، در مقایسه با کسانی که در جوامع خود زندگی می کنند، احتمال بیشتری دارد که افکار تندروانه پیدا کنند. بسیاری از مهاجران تاجیک که ساکن فرانسه، آلمان، روسیه و ترکیه هستند، رادیکال شده اند. مقامات ترکیه که همیشه نگران حضور تاجیک های تندرو در خاک خود بوده اند، در پی حملات تالار کروکس، معافیت ویزا را که از سال 2018 به شهروندان تاجیک اعطا شده بود، لغو کردند و سفر به این کشور را برای تاجیک ها دشوارتر نمودند

روسیه با مهاجران تاجیک رفتار بدی دارد. فساد در ادارات و نیروی پلیس، باعث می شود که مهاجران مورد اخاذی قرار بگیرند. بیگانه هراسی در روسیه گسترده است و گروههای راست افراطی به طور مرتب مهاجران آسیای مرکزی را مورد آزار و تهدید قرار می دهند. بسیاری از مهاجران در کانتینر و انبار و در شرایط تحقیرآمیز زندگی می کنند. از زمان آغاز جنگ اوکراین، مسکو مهاجران را مجبور به اخذ تابعیت روسیه کرده و سپس آنها را برای جنگ روانه جبهه نموده است. سختی های تجربه مهاجرت باعث شده است که مردان جوان، در جستجوی آرامش، بیش از پیش به سمت دین سوق پیدا کنند

مقامات روسیه بعد از حمله به تالار کروکس، سرکوب مهاجران تاجیک و دیگر مهاجران آسیای مرکزی را اغاز کردند. آنها چند صد نفر را که به طور غیرقانونی در روسیه حضور داشتند اخراج کردند؛ صدها نفر را در فرودگاهها بازداشت نمودند و مراکز و سازمان هایی را که به مهاجران کمک می کند، بارها مورد بازرسی قرار دادند. در کنار اینها مسکو سازمان های امنیتی تاجیکستان و دیگر همسایگان آسیای مرکزی خود را برای مقابله با اسلام گرایی تحت فشار گذاشته است. ولی این استراتژی ها شانس کمی برای موفقیت دارد زیرا به علت ریشه ای جذب جوانان به سمت گروههای جهادی نمی پردازد. سرکوب و اخراج مهاجران، به فقر، زندگی تحقیرآمیز آنها، کمبود فرصت های اقتصادی، نارضایتی جوانان و مشکلاتی که مهاجران برای ادغام در جامعه میزبان با ان روبرو هستند، پایان نمی دهد

داعش خراسان سریع ترین گروه جهادی درحال رشد در روسیه است و بر سایر گروههای جهادی در آسیای مرکزی سلطه دارد. ماه ژانویه این گروه کارزار جدیدی را علیه یهودیان، مسیحیان و شیعیان اعلام کرد و حالا بدنبال جذب بیشتر جوانان ناامید است. تا زمانی که دولت ها راهی برای رسیدگی به علل ریشه ای تمایل جوانان به گروههای جهادی پیدا نکنند، تاجیکستان همچنان کانون جذب گروههای تروریستی خواهد ماند و ستیزه جویان اسلامگرایی که از آسیای مرکزی سرچشمه می گیرند، به تهدید روسیه، ترکیه و غرب ادامه خواهند داد

منبع: فارین افرز

مترجم: فاطمه رادمهر

برای مطالعه بیشتر در این زمینه به مقاله ذیل مراجعه کنید:

یک میلیون تاجیک در مظان اتهام