آیا ایران کشوری نرمال خواهد شد؟

سال 2021 تندروها در انتخابات پیروز شدند و نامزد آنها ابراهیم رئیسی با کسب بیش از 70% آرا به ریاست جمهوری رسید. محافظه کاران کنترل مجلس را نیز در دست داشتند و مورد لطف و عنایت رهبری بودند. هدف آنها کنترل همه اهرم های قدرت و اداره کشور بر پایه اسلام انقلابی بود

اما تنها یکسال بعد روشن شد که برنامه آنها با مشکل مواجه شده است؛ اقتصاد درحال سقوط بود و تندروها در اداره بخش های مختلف کشور با شکست مواجه بودند. اجرای حجاب اجباری با نفرت عمیق جامعه مواجه شد و در پی فوت مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد، اعتراضات ایران را فرا گرفت. زنان ایرانی به صراحت اعلام کردند که از قانون حجاب اجباری و کنترل دولت بر بدن خود خسته شده اند. از سوی دیگر تورم سرسام آور و کاهش فرصت های اقتصادی، بر خشم ایرانیان اعم از پیر و جوان افزود. به نظر می رسید که تندروها با سوء مدیریت خود، مخالفت و نارضایتی مردم را به شورش تبدیل کرده اند. به همین دلیل بود که در اردیبهشت ماه، پس از کشته شدن رئیسی در سانحه سقوط هلیکوپتر، رهبر فرصت را برای اصلاح مسیر فراهم دید. برخلاف سال 2021 اقای خامنه ای به مسعود پزشکیان –نماینده اصلاح طلب مجلس- اجازه داد تا نامزد ریاست جمهوری شود. رهبر می دانست که اگر اصلاح طلبان کنار گذاشته شوند مشارکت در انتخابات به شدت کم خواهد شد، یکبار دیگر شاهد کنترل تمام ارکان قدرت توسط تندروها خواهیم بود و این امر مشروعیت جمهوری اسلامی را از بین می برد.

اما پیروزی پزشکیان غافلگیرکننده بود؛ اکثر تحلیلگران انتظار داشتند که رهبر و متحدانش به گونه ای صحنه آرائی کنند که یک محافظه کار بر کرسی ریاست جمهوری بنشیند. بااین حال از نظر بسیاری از ناظران سیاسی، روی کار آمدن پزشکیان منجر به تغییرات چندانی نخواهد شد. به عقیده آنان، پزشکیان در پیشبرد اصلاحات موفق نخواهد شد زیرا بیش از حد ضعیف است و تحت فشار زیادی از سوی رهبر قرار خواهد داشت. از همین رو شاهد بودیم که وزارت امور خارجه آمریکا نیز از کنار پیروزی پزشکیان بی اهمیت گذشت و گفت هیچ چیز تغییر نکرده، زیرا انتخابات آزاد و عادلانه نبوده است «تعداد زیادی از ایرانیان تصمیم گرفتند اصلا در انتخابات شرکت نکنند»

این حرف وزارت خارجه آمریکا، حرف درستی است زیرا بسیاری از نامزدها از شرکت در انتخابات منع شدند؛ رهبر همچنان در سیاست داخلی و خارجی ایران حرف آخر را می زند و به نظر می رسد که همچنان به آرمان های محافظه کارانه متعهد است. تندروها همچنان قدرت قابل توجهی در مجلس، رسانه ها و نهادهای مختلف دولتی دارند و از این قدرت برای مقابله با تغییرات اساسی استفاده خواهند کرد. در کنار همه اینها به نظر می رسد که شخص رئیس جمهور نیز علاقه ای به ایجاد تغییرات بنیادین ندارد. برخلاف اصلاح طلبان سابق، او به آقای خامنه ای و دستور کار رهبری اعلام وفاداری کرده و گفته است: «اگر رهبر انقلاب نبود فکر نمی کنم نامم به راحتی از صندوق ها بیرون می آمد»

بااین حال هنوز ممکن است که مورخان انتخابات 2024 را نقطه عطفی در تاریخ جمهوری اسلامی بدانند، نه به این دلیل که پزشکیان اصلاحات گسترده ای را دنبال خواهد کرد بلکه به این دلیل که ممکن است بتواند به ایجاد یک نظام اسلامگرای میانه رو کمک کند. پزشکیان با دور شدن از اصلاحات رادیکال و آرمان گرایی انقلابی نشان داد که امکان ائتلاف بین اصلاح طلبان میانه رو و محافظه کاران میانه رو در حکومت وجود دارد و می توان عملگرایی را در پیش گرفت. او در انتخابات بر اصلاحات اجتماعی و اقتصادی کوچک و قابل دسترس به منظور بهبود زندگی روزمره مردم تمرکز کرد. تلاش او برای تجدید دیپلماسی با آمریکا کار دشواری خواهد بود اما می تواند رهبر را متقاعد کند که از مذاکرات حمایت نماید و شاید حتی یک توافق هسته ای محدود را تأیید کند. به عبارت دیگر پزشکیان می تواند ایران را از درگیری های ایدئولوژیکِ بعد از انقلاب دور کند

کاندیدایی اهل سازش

ایران امروز در اوج نفوذ بین المللی خود قرار دارد و توانسته است در کنار شبه نظامیان متحدش، ترس و احترام رقیبان خود را در خاورمیانه برانگیزد. مخالفت شدید تهران با اسرائیل روز به روز حمایت سیاسی بیشتری در منطقه پیدا می کند؛ برنامه هسته ای ایران در بالاترین سطح قرار دارد و حکومت می کوشد تا برای مقابله با غرب، با چین و روسیه متحد شود

اما این موفقیت ها در حالی است که در داخل، مردم با ناامیدی شدید دست و پنجه نرم می کنند؛ اقتصاد کشور گرفتار رکود، تحریم ها، سوء مدیریت، فساد و نابرابری است و مردم از حکومت روحانیون محافظه کار خسته شده اند. این نارضایتی ها نشان می دهد که چرا فوت مهسا امینی اعتراضات گسترده ای را برانگیخت. همچنان نیز مردم به شکل های مختلف به مقاومت مدنی خود ادامه می دهند و برای نمونه بسیاری از زنان از حجاب اجباری سر باز می زنند، به طوری که اجرای این قانون تقریبا غیرممکن شده است

برای رهبر و بسیاری از اطرافیانش این اعتراضات زنگ بیداری بود و نشان داد که تندروها شکست خورده اند. رهبر امیدوار بود با اجازه دادن به نامزدی پزشکیان -بدون اینکه نظام حاکم با تهدیدی مواجه شود- بتواند نشان دهد که فضا تاحدودی باز شده است و اینگونه روح تازه ای به جمهوری اسلامی بدمد. با این حال تعداد کمی انتظار پیروزی پزشکیان را داشتند؛ او نماینده ای نسبتا ناشناخته بود و حتی در بین اصلاح طلبان در حاشیه قرار داشت. در بین میانه روهای ایران، نامزدان محبوب تر دیگری وجود داشتند که می خواستند نامزد انتخابات شوند ولی همه آنها توسط شورای نگهبان ردصلاحیت شدند

اما زمانی که مبارزات انتخاباتی اغاز شد، پزشکیان توانست راههایی برای جلب نظر مردم پیدا کند. او داستان زندگی جذابی دارد که به پیروزی اش کمک کرده است؛ پزشکیان یک جراح قلب است که پس از فوت همسرش در تصادف رانندگی دوباره ازدواج نکرد و فرزندانش را به تنهایی بزرگ کرد. وی سابقه ریاست دانشگاه و وزارت بهداشت را در کارنامه دارد ولی برخلاف برخی از مقامات، به شایستگی و پاکدستی شهره است. پزشکیان که تباری کرد و ترک دارد، توانسته است به پر کردن شکاف های قومی در ایران کمک کند و قول داده است که به نارضایتی های دیرینه اقلیت ها رسیدگی نماید

او نشان داد از معدود نامزدانی است که می تواند ایرانیان را با عقاید ایدئولوژیک مختلف متحد کند. آذر منصوری رئیس جبهه اصلاحات که در انتخابات های ریاست جمهوری 2021 و مجلس 2023 کارزار تحریم را رهبری کرده بود و این بار نیز تهدید به تحریم کرده بود، در نهایت مردم را تشویق نمود که به پزشکیان رأی دهند. همزمان پزشکیان پس از آنکه اعلام نمود که به رهبر وفادار است و تلاشی برای تغییر هویت جمهوری اسلامی نخواهد کرد، در بین برخی از محافظه کاران مورد توجه قرار گرفت. او گفت که هدفش صرفا بهبود زندگی روزمره ایرانیان از طریق کاهش تورم، بهبود حکمرانی، تسهیل دسترسی به اینترنت و تسهیل دیگر سخت گیری هایی است که برای مثال در مورد حجاب زنان وجود دارد. او عملگرایی را یک فضیلت دینی و ضرورت سیاسی دانست

پزشکیان از دیگر نامزدان محافظه کار عقب بود ولی درنهایت از شکاف بین محافظه کاران عملگرا و میانه رو، و تندروهای دگم اندیش که دولت رئیسی را تشکیل داده بودند، سود برد. در دور اول انتخابات، محافظه کاران میانه رو از نامزدی محمدباقر قالیباف فرمانده سابق سپاه حمایت کردند ولی تندروها گرد سعید جلیلی دبیر شورای عالی امنیت ملی جمع شدند. درگیری بین محافظه کاران میانه رو و تندرو، تند و شخصی شد

رهبر و یارانش در سپاه احتمالا بدنبال ریاست جمهوری قالیباف بودند. رسانه های سپاه مملو از مقالاتی بود که از قالیباف حمایت نموده و از جلیلی انتقاد می کردند. آنها عکس های قالیباف را در کنار فرماندهان ارشد سپاه می گذاشتند و از دوستی نزدیک او با سردار سلیمانی سخن می گفتند ولی در دور اول قالیباف حذف شد و جلیلی با اتکا به نیروی سیاسی تندروها، به رقابت پزشکیان رفت. در دور دوم بسیاری از چهره های ارشد محافظه کار و فرماندهان سابق سپاه ،به تأیید و تمجید از پزشکیان پرداختند. ایرانیان به این نتیجه رسیدند که حمایت از پزشکیان بدون چراغ سبز رهبر اتفاق نمیفتد؛ در نتیجه تعداد قابل توجهی از حامیان قالیباف –از جمله مدیر ستاد انتخاباتی اش- به سمت پزشکیان سوق پیدا کردند. به این ترتیب پزشکیان در 5 ژوئیه برنده انتخابات شد

محدوده اختیارات

پیروزی پزشکیان در شرایطی رقم خورد که میزان مشارکت مردم کمترین در نوع خود بود و پزشکیان تنها 10% بیشتر از جلیلی رأی آورد. دور اول کمتر از 40% از واجدین شرایط رأی دادند و در دور دوم کمی بیش از 50% پای صندوق ها حاضر شدند. اما پزشکیان برای پیشبرد برنامه های خود، شاید نیازی به پشتوانه بزرگ مردمی نداشته باشد

او روشن کرده است که اولویت هایش نه اصلاحات سیاسی بزرگ، که صرفا حکمرانی خوب است. برای مثال در تلاش برای ایجاد شفافیت بیشتر نسبت به دولت های قبلی، کمیته هایی را ایجاد کرده است که وظیفه آنها انتخاب وزرا بر اساس تخصص و تجربه مدیریتی است. به نظر می رسد که تیم او ایجاد یک دولت فراجناحی را در دستور کار قرار داده است. به گزارش رسانه ها رئیس جمهور معین کرده است که 20% از اعضای کابینه زن باشند، 60% کمتر از 50 سال سن داشته باشند و 60% سابقه وزارت نداشته باشند –البته برای استفاده از افراد باتجربه، مقامات سابق دولتی را زیر رده وزیران منصوب خواهد کرد- پزشکیان بدنبال این است که دولتش هم اصلاح طلبان و هم محافظه کاران را در خود جای دهد؛ امری که تحقق آن ساده نخواهد بود

به محض استقرار دولت، پزشکیان برای بهبود اقتصاد تحت فشار قرار خواهد گرفت. او وعده داده است که رویه هایی را که باعث کسری بودجه، بی نظمی مالی، کمبودهای اقتصادی و بحران آب شده است، تغییر دهد. همچنین متعهد شده است که با شبکه های قدرتمند فساد مبارزه کند؛ تحقق این وعده ها قدرت او را به عنوان رئیس دولت در بوته آزمایش خواهد گذاشت

مسئله بعدی این است که ایران نیاز شدیدی به سرمایه گذاری دارد و تا زمانی که غرب تحریم های خود را کاهش ندهد، سرمایه گذاری خارجی رخ نمی دهد. با درک این مسئله است که پزشکیان به شدت از تعامل جدی دیپلماتیک با آمریکا حمایت کرده و استدلال می کند که نزدیکی با غرب برای بهبود اقتصاد ایران ضروری است

اما باتوجه به این واقعیت که روابط خارجی عمدتا در حوزه نفوذ و اختیارات رهبری و سپاه است، تغییر سیاست خارجی ایران برای پزشکیان سخت خواهد بود. او نمی تواند گره کور برنامه هسته ای و فعالیت های منطقه ای ایران را باز کند یا در روابط ایران با روسیه و چین بازنگری نماید. اما این بدان معنا نیست که او نمی تواند هیچ تأثیری بر سیاست خارجی و دیپلماسی هسته ای داشته باشد

گرچه رهبر دستور گسترش برنامه هسته ای ایران را صادر کرده ولی با مذاکرات هم مخالف نیست. گرچه توافقی که به برنامه هسته ای ایران پایان دهد امری غیرممکن است اما یک توافق عمل گرایانه که محدودیت های قابل راستی آزمایی را در ازای کاهش تحریم ها بر برنامه هسته ای ایران اعمال کند، دور از دسترس نمی باشد. رهبر از تلاش های رئیسی برای گفتگو در وین حمایت کرد و در سال 2023 با مقامات آمریکایی توافق مخفیانه ای را برای کاهش تنش امضا نمود. این احتمال وجود دارد که پزشکیان فضای بیشتری برای مانور دادن داشته باشد؛ رهبر با آگاهی از مواضع پزشکیان در مورد مذاکرات، به او اجازه نامزدی داد. انتخاب وی به مقامات عالی کشور نشان داده است که طیف وسیعی از ایرانیان از جمله محافظه کاران میانه رو، خواهان تغییر رویکرد ایران هستند. البته موفقیت پزشکیان به این بستگی دارد که آیا رئیس جمهور آینده آمریکا با او همراهی خواهد کرد یا خیر

مقامات آمریکایی ممکن است ببیند که پزشکیان بیش از آنچه که فکر می کنند آزادی عمل دارد و به این نتیجه برسند که می توانند با او توافق هسته ای را تا مرحله خوبی به پیش ببرند

لازم به ذکر است که پزشکیان از حمایت رهبر برخوردار است. پس از اعلام نتایج، آن دو مدتی طولانی با هم گفتگو کردند. آقای خامنه ای به مجلس دستور داده است که کابینه رئیس جمهور جدید را به سرعت تصویب کنند و با او برای کاهش تحریم ها همکاری نمایند

البته حمایت آقای خامنه ای یادآور این نکته است که پزشکیان مخلوق جمهوری اسلامی است، از رهبر عبور نخواهد کرد و می کوشد تا ثبات بیشتری را در نظام سیاسی ایجاد کند. بنابراین قابل درک است که چرا شمار زیادی از ایرانیان نسبت به پزشکیان و دستور کار او بدبین هستند. ولی روی کار آمدن او می تواند زمینه ساز تغییراتی –هرچند غیررادیکال- باشد. این تغییرات می تواند ایران را به کشوری مرفه تر و صلح آمیزتر بدل کند؛ این واقعیتی است که بسیاری از فعالان سیاسی کهنه کار آن را درک کردند و بر این اساس به او رأی دادند. به گفته یکی از آنها: «پس از سرکوب اعتراضات مردمی در چند سال گذشته و قدرت فزاینده ایران در منطقه، ما دیگر انتظار پایان عمر جمهوری اسلامی را نداریم ولی می خواهیم در حد توان خود چیزهایی را که می تواند زندگی ما را آسان تر کند و فضای بیشتری برای تنفس دهد، تغییر دهیم»

 منبع: فارین افرز

مترجم: فاطمه رادمهر