مفهوم زهد و زندگی آسان در طریق امام علی(ع) (بخش چهارم)

در بخش های قبل اشاره کردیم که مصرف‌گرایی افراطی در دنیای امروز بین اقشار مختلف مردم به شکل فرهنگ درآمده و گسترش یافته است‌ و این امر منجر به بروز بحران‌های متعدد و پیچیده شده است. مردم هر روز بیشتر به سمت مادی‌گرایی پیش می‌روند و بدون اندیشیدن به عواقبی که در نتیجه این فرهنگ افراطی بوجود می‌آید، در جستجوی لذت‌های مادی هستند. این امر باعث شده است ‌که جهان امروز را مجموعه‌ای از مشکلات و بحران‌ها فرابگیرد که ما به بعضی از این مشکلات در بخش‌های گذشته اشاره کردیم.

در ادامه به این بحث مهم می ‌پردازیم که مصرف‌گرایی افراطی منجر به افزایش رقابت منفی، تشدید درگیری‌ها و گسترش جنگ‌ها شده است. بسیاری از جنگ‌های امروز بر سر منابع و ثروت کشورها است.

حرص در تملک اشیاء

در جهان امروز حرص بر تملک اشیاء زیاد شده است، به ویژه که در عصر تکنولوژی هر روز با فناوری جدیدی روبرو هستیم. اعتدال در معیشت از بین رفته و تمایل جهانی به سمت هر چه بیشتر تقاضا و مصرف است، لذا جنگ‌های تجاری بین قدرت‌های منطقه‌ای، شرکت‌ها و بازرگانان برای رسیدن به سود بیشتر بالا گرفته‌است.

امام‌علی(ع) به این مسأله اشاره کرده، می فرماید : «فَخَفِّضْ فِي الطَّلَبِ وَأَجْمِلْ فِي الْمُكْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرَبٍ؛ خواسته‌هایت را کم کن و در كسب و كار ميانه رو باش، زيرا بسيار شده كه زیاده‌خواهی منجر به درگیری و نابودی اموال گردیده است».

خواسته بیمارگونه و توقعات بالا

خواسته بیمارگونه و غیرمنطقی که از حرص در تملک اشیاء بوجود می‌آید، منجر به بروز مشکلات زیادی از جمله مشکلات خانوادگی می‌شود؛ چنانکه امروزه می‌بینیم سطح خواسته‌های زوجین بالا رفته و سعی بر تملک مادیات، از خانه گرفته تا ماشین لوکس و اثاثیه مجلل و غذاهای متنوع و... دارند.

زن به شوهرش فشار می‌آورد که ماشین لوکس یا اثاثیه مجلل تهیه کند و او را به سفرهای تفریحی ببرد. برای اینگونه سفرها مبالغی خیالی صرف می‌شود و بعد از مدتی زن یا مرد گرفتار بدهی‌های هنگفت شده، منجر به ایجاد نزاع بین زوجین و حتی جدایی آنها می‌شود. اینگونه رفتارها که افراد به داشته‌های یکدیگر چشم بدوزند، هر کدام سعی کنند تا از دیگری تقلید کنند و خود را از لحاظ مادی به سطح دیگران برسانند، سبب بروز مشکلات خانوادگی خواهد شد.

کم‌کردن خواسته و زندگی سعادتمند

امام‌علی(ع) با علم به چنین پیامدهایی است که مردم را به کم‌کردن خواسته (فخفِّض بالطلب) فرا می‌خواند، زیرا که کم توقع بودن و پرهیز از خواسته‌های زیاد، در بنای یک زندگی سعادتمندانه بسیار مهم است. مثلا زندگی زناشویی نباید مبتنی بر مادیات باشد، زیرا که گرچه مادیات می‌تواند به بهبود زندگی کمک کند ولی در موفق بودن یک ازدواج عاملی ضروری به شمار نمی‌رود. اساس و زیربنای تشکیل خانواده باید بر پایه عقلانیت و اخلاق، صمیمیت روحی و روانی، نزدیکی دو فرهنگ، داشتن راه و هدف واحد در مسیر زندگی باشد. این همان سعادتی است که انسان در زندگی به دنبال آن است. ما نقش مادیات در زندگی خانوادگی را مثال زدیم ولی افزایش توقعات مادی در سطح بالاتر همچون قبیله، جامعه، شهر و کشور نیز می ‌تواند به افزایش نزاع و درگیری منجر شود. جنگ‌های بزرگی که امروزه بین کشور‌ها رخ می‌دهد، کشورهایی که به استعمار کشور دیگر درمی‌آیند و منابع و ثروتشان به یغما می‌رود و مردمی که به بردگی کشیده می‌شوند، تمام این مشکلات و رنج‌ها به خاطر رسیدن به سودهای کلان مادی است.

استعمار و فقیر کردن ملت‌ها

امام‌علی(ع) بر میانه‌روی در کسب و کار تأکید می‌کند (وأجمِل في المكتسَب). بعضی از کسبه و تجار تنها به فکر خود هستند و کاری به پیرامون خود ندارند. آنها بدون در نظر گرفتن حلال و حرام، تنها به این می‌اندیشند که چگونه پول خود را زیاد کنند. کسی که مرتکب حرام می‌شود، رحمی در قلبش نسبت به دیگران وجود ندارد، لذا رو به گران‌فروشی، احتکار کالا، رباخواری و... می‌آورد تا روز به روز ثروتمندتر شود، غافل از اینکه با اعمال خود، خانواده‌های زیادی را به مرز نابودی می‌کشاند.

کسب و کار باید به صورت متعادل و منطقی بوده، با رحم و مروت نسبت به مردم همراه باشد؛ زیرا بقای حیات بر تفاهم و همزیستی استوار است. اما وقتی طمع بر انسان حاکم شد، رحم و مروت را نسبت به هم‌نوع کنار می‌نهد؛ لذاست که می‌بینیم دولتهای استعماری به دلیل نفس بیماری که دارند، بدنبال سلطه بر کشورهای دیگر هستند و با این کار منجر به فقیر شدن، اسارت و غارت منابع طبیعی کشورهای مستعمره می‌شوند و آنها را به کشورهایی متروک بدل می‌کنند که هیچگونه صلح و ثبات و آرامشی در آنها نیست.

امروزه مشاهده می‌کنیم، برای ایجاد درگیری و نزاع در برخی کشورها میلیاردها دلار هزینه می‌‌شود، تا از این‌طریق کارخانه‌های اسلحه‌سازی تقویت شده و منافع اقتصادی کلان عاید کشورهای صادرکننده اسلحه شود.

برای نمونه امریکا بعد از یازده سپتامبر برای ایجاد درگیری در افغانستان و عراق و دیگر کشورها، شش هزار میلیارد دلار هزینه کرد. تمام این اقدامات با هدف سلطه و گسترش قدرت سیاسی و اقتصادی صورت می‌گیرد و نتیجه این طمع‌ورزی بی‌حد و حصر، هزاران کشته و آواره و بی‌خانمان در سراسر جهان است.

استعمار و کشورهای مستعمره

نزاعها و درگیریهایی که استعمار ترتیب می‌دهد دو هدف را دنبال می‌کند:

1- تسلط بر ثروت کشورهای مستعمره، مثل معادن یا چاه‌های نفت و گاز و حتی تسلط بر نیروی انسانی و گماردن آنها برای کار در کارخانه‌های صنعتی.

2-بازکردن بازارهای کشورهای مستعمره برای فروش محصولاتشان، آنهم نه به صورت خرید و فروش طبیعی، بلکه از طریق استعمار و تسلط بر آنها و تبدیل آنها به کشورهای مصرفی.

این معنای استعمار است، مفهومی که 300 سال بعد از ظهور انقلاب صنعتی بوجود آمد.

سود ‌ناپسند بدون‌ سقف

ملاحظه می‌کنید که هدف استعمار معادله‌ای غیرعادلانه است که باید نام آنرا سود ‌ناپسند و شکم‌بارگی حریصانه نامید. این معادله توسط لابی‌های قدرتمند و بانفوذی دنبال می‌شود که اقتصاد دنیا تحت کنترل آنها است؛ لذا می‌بینیم که تمام شرکت‌های صنعتی، بانک‌های بین‌المللی، تجارت اسلحه و سایر محصولات در دست آنهاست.

 این لابی‌ها، قدرتهای بزرگ را به سمت استعمار بیشتر و جنگ‌های تجاری بیشتر سوق می‌دهند، تا بتوانند سود خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهند، بدون اینکه این سود سقف مشخصی داشته باشد؛ لذا دستیابی به چنین سودی سبب افزایش درگیری‌ها و اختلافات می‌شود. ما از این لابی‌ها که کشورها را این چنین به بازی می‌گیرند و به ثروت آنها چشم طمع می‌دوزند، می‌پرسیم: آیا با حرص و شکم‌بارگی آرزوهای انسان برآورده می‌شود؟ آیا زمانی‌که از راه زور و درگیری به ثروت فراوان و منابع دیگر کشورها دست یافتید، آرزوی شما محقق خواهد شد؟

امام‌علی(ع) در جواب این سؤال می‌فرماید: «الأرزاق لا تنال بالحرص والمغالبة؛ ارزاق با حرص و چیرگی بر هم به دست نمی‌آیند.» مغالبه یعنی کسب سود به هر قیمت و به هر وسیله‌ای از جمله با زور و اجبار و وسوسه و فریب. رزق با مغالبه به دست نمی‌آید، زیرا رزق و روزی هر شخصی ثبت و تضمین شده‌است، لذا رزقی سبب آرامش‌می‌شود و انسان را قانع می‌کند که با کار شرافتمندانه، رقابت‌ سالم، رعایت اخلاق در تجارت، احترام به انسانها، حفظ کرامت آنها و اعتدال در طلب و کسب و تجارت بدست آید.

معنی مهم‌تر است یا ماده؟

آیا حریص در رسیدن به اهدافش موفق می‌شود؟ خیر، انسان حریص حتی اگر به میلیاردها پول برسد، موفق نخواهد بود زیرا در بیچارگی و بدبختی باقی می‌ماند، و این میلیاردها پول او را اشباع نخواهد کرد. چه بسیار انسانهایی که بدون حرص و طمع در سعادت و خوشبختی زندگی می‌کنند. این امر نشان می‌دهد که معنی از ماده مهم‌تر است زیرا معنی مربوط به عالم روح و درون است و درون انسان است که باید احساس راحتی، سعادت، رضایت، اطمینان و آرامش کند؛ این مطلوب انسان است.

 آنچه که در درون حریص می‌گذرد، نزاع و درگیری دائمی برای غلبه بر دیگران است؛ او می‌خواهد به هر قیمتی که شده -حتی با ایجاد مافیا یا گروه راهزنان- به سود برسد. ما در جهان امروز دزدانی را می‌بینیم که در قالب تشکیلات حکومتی، کشورها و زندگیهای زیادی را ویران کردند، اما به چیزی جز ویرانی درون خود و دیگران نرسیدند.

مغالبه انسان را به سود نمی‌رساند، بلکه آنچه سبب سود می‌شود، محترم شمردن انسانها و اعتدال در زندگی است. پس کسب سود از طریق مغالبه و اجبار دیگران فایده‌ای ندارد؛ نه به زندگی انسان زیبایی می‌بخشد و نه به روح او پاکی و آرامش.

آمار تکان‌دهنده درباره نابرابری طبقاتی

زمانی‌که حرص بر وجود مردم غلبه می‌کند، تنها مطلوبشان مادیات می‌شود، آنهم به هر قیمتی، حتی به قیمت له شدن انسانها و ویرانی سرزمین‌ها. در اینجا برای بررسی اختلاف طبقاتی فاحش بین مردم، به ارائه آمار می‌پردازیم. یک سازمان رسمی بین‌المللی است به‌نام آکسفام که به مطالعه میزان افراد ثروتمند و فقیر در جهان می‌پردازد. آمار جدیدی که این سازمان در اوایل سال 2023 منتشر کرده است، نشان می‌دهد:

در میان کل جمعیت بشر 1% بسیار ثروتمند هستند، بطوریکه تقریبا یک سوم ثروت جهان که بالغ بر 42 تریلیون دلار می‌باشد را از سال 2020 به دست آورده‌اند. این دارایی دو برابر درآمد 7 میلیارد نفر از ساکنین زمین است، که 99% از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. دلیل این تفاوت فاحش، بالا رفتن قیمت سهام در بورس است که منجر به افزایش ثروت در ده سال گذشته شده است. لذا از هر صد دلار جدیدی که به دست آمده، 54% یا حدود 55% آن به جیب متمول‌ترین افراد که 1% را تشکیل می‌دهند، رفته است؛ در حالی که تنها 70 سنت یا کمتر از یک دلار نصیب فقیرترین افراد که 50% از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، شده است. این یعنی 55% از ثروت جهان در جیب اغنیاء می‌رود و ما بقی، قسمت انسانهای با درآمد متوسط به پایین می‌‌شود.

به همین خاطر است که امام‌علی(ع) تأکید بر میانه‌روی در طلب و کسب و کار دارد. ملاحظه می‌کنید سودهای کلانی که شامل حال این افراد می‌شود، ما فوق تصور است. به نظر می‌رسد که این تفاوت فاحش طبقاتی، منجر به فروپاشی اجتماعی خواهد شد، به طوریکه تنها 1% از مردمان دارای ارزش انسانی بوده، و مابقی فاقد ارزش و کرامت انسانی خواهند بود و در پی این فاصله، اجتماع دیگر رنگ آسایش و آرامش را نخواهد دید. در این بین کشورها با یکدیگر دچار درگیری شده، انسانها فرصتهای برابر را از دست می‌دهند و حق طبیعی زندگی تنها برای هفت میلیون از انسانها که 1% بشریت را تشکیل می‌دهند، خواهد بود.

انفجار حباب‌های ‌اقتصادی

اگر سودهای ناپسند کنترل نشود، کسانیکه مالک ثروتهای هنگفت هستند، با اقتصاد جهانی بازی می‌کنند و این منجر به تشدید حباب‌های اقتصادی می‌شود. حباب‌ اقتصادی یعنی داد و ستد کردن با نرخی بسیار بیشتر از ارزش واقعی آنچه مورد معامله است. بدین وسیله ثروتمندان به انباشته کردن سودهای کلان ادامه می‌دهند، تا زمانی که حباب قیمت بشکند. با شکستن حباب آنکه متضرر می‌شود باز هم فقرا هستند، زیرا این حباب‌ها باعث فروپاشی مالی، ورشکستگی شرکت‌ها و بروز بحران‌های مالی بزرگ همچون تورم، رکود، دخالت بانک مرکزی در افزایش نرخ بهره و گسترش بیکاری خواهد شد. بنابراین حرص و طمع زیاد در نهایت به افزایش فقر و بروز جنگ‌های گسترده بین ملت‌ها کمک می‌کند و در نتیجه‌ی آن همه بشر از جمله ثروتمندان زیان خواهند کرد.  

بازی شیطانی با مردم

میلیاردرها چگونه می‌توانند در سایه جنگ در آرامش بسر برند؟ کسانیکه به دلیل خودخواهی و حرص و طمع باعث ایجاد جنگ‌ها و مشکلات فراوان می‌شوند؛ کسانیکه دارای افکار شیطانی و روانهایی بیمار می‌باشند. شاید با شروع جنگ این افراد به سود فراوان مادی برسند، ولی در نهایت جنگ برای همه بشریت زیان‌آور است. وقتی بحران‌ها در جهان شدت گیرد، دیگر برنده‌ای وجود نخواهد داشت.

پیروز کسی است که صلح و آرامش را برقرار کند

در جنگ همه انسانها آسیب می‌بینند، امام علی(ع) در روایتی بر این مسأله تأکید دارند: «مَا ظَفِرَ مَنْ ظَفِرَ الْإِثْمُ بِهِ، وَالْغَالِبُ بِالشَّرِّ مَغْلُوبٌ؛ كسى كه با توسل به گناه پيروز شود پيروز نيست و كسى كه با بدی غلبه كند (درواقع) مغلوب است». آیا کسی که با معصیت و بدی می‌خواهد کارش را پیش ببرد، پیروز است؟ خیر، زیرا او دیگر انسان نیست. کسی که با شرارت میلیاردها پول را از مالکان اصلی‌اش سلب می‌کند برای اینکه به منافع و اهدافش برسد، او بازنده است. کسی که به جنگ‌ها دامن می‌زند بازنده است. برنده کسی است که صلح را برقرار کند؛ برنده کسی است که فرصت‌های برابر ایجاد کند؛ برنده کسی است که کرامت انسانی را محترم شمارد؛ برنده کسی است که حقوق بشر را محترم شمرده و از فقراء حمایت کند؛ برنده کسی است که در راه حلال گام بردارد. اما کسی که حرص و طمع دارد و از طریق گناه به هدفش می‌رسد، او زیانکار است حتی اگر ملیاردها میلیارد سود کرده باشد.

امام علی(ع) می‌فرماید: «وَلَنْ يَسْبِقَكَ إِلَى رِزْقِكَ طَالِبٌ وَلَنْ يَغْلِبَكَ عَلَيْهِ غَالِبٌ وَلَنْ يُبْطِئَ عَنْكَ مَا قَدْ قُدِّرَ لَكَ؛ در آنچه روزى توست هيچ خواهنده اى بر تو پيشى نگيرد و هيچ غلبه كننده اى بر تو غالب نشود و آنچه براى تو مقدر شده، در رسيدن به تو درنگ نكند.» رزق و روزی برای هر کسی تضمین شده است، پس در راه کسب روزی مضطرب مباش تا به حرام نیفتی، همچنین طماع و حریص مباش تا در راه دزدی و رشوه و فساد قرار نگیری. روزی دهنده خدای متعال است؛ اوست که زندگی نیکو می‌بخشد. پس در راه حلال کسب روزی کن و در طریق صحیح قدم بردار تا بتوانی زندگی پاک و زیبا و سعادتمند داشته باشی.

طلب کثیف از نتایج طمع است

در اینجا به یک مسأله بسیار مهم می‌رسیم و آن مسأله زیاده‌خواهی است که در عنوان بحث، نام آن را طلب کثیف گذاشتیم. طمع یا زیاده‌خواهی باعث حرص بر دنیا، مال، قدرت و تملک اشیاء می‌شود؛ با پاسخگویی به این خواسته‌ها، بیماری حرص رشد کرده و انسان در باتلاقی عمیق اسیر می‌شود و اگر جلو این بیماری را نگیرد به تدریج غرق می‌گردد.  

برای مثال بعضی از انسانها غذا را به صورت متعادل و بر اساس نیاز بدن می‌خورند، اما بعضی دیگر اسراف کرده، بیش از نیاز بدن می‌خورند، به خود آسیب می‌زنند و مریض می‌شوند. اما گروه سومی هم هستند که با حرص و ولع غذا خورده و کاری به سیر شدن ندارند؛ آنها از پرخوری سیر نمی‌شوند، پس همه چیز را آنهم به صورت چند وعده در روز می‌خورند. این گروه مبتلا به زیاده‌خواهی در خوردن شده‌اند و این همان طلب کثیف یا شدید است.

امام علی(ع) می‌فرماید: «الشره مركب الحرص والهوى مركب الفتنة؛ زیاده‌خواهی مرکب حرص و هوا و هوس مرکب فتنه است»؛ هنگامی که انسان حریص شد، برای تملک اشیاء به هر شر و بدی متوسل می‌شود. همچنین امیال نفسانی سبب افتادن انسان در فتنه‌ها، درگیری‌ها و رها شدن در دام فساد و حرص و طمع خواهد شد.

 دلایل خشم فروخورده

خشم در اینجا به معنای وجود نگرانی و پریشانی بین مردم به دلیل نبود فرصت‌های برابر است. مثلا عده‌ای از افراد لاابالی با توسل به قدرت و سلاح، زمین‌هایی را که جزو اموال عمومی به حساب می‌آید تصرف می‌کنند. زمانی که تنها عده‌ای خاص از اموال عمومی بهره ببرند، فقر و نیازمندی بین مردم زیاد می‌شود و فقر سبب ایجاد خشم و عدم همزیستی می‌گردد؛ این خشم فروخورده نهایتا منجر به نزاع و درگیری می‌شود.  

زیاده‌خواهی هر جا که باشد چه در تملک اشیاء یا بر سر قدرت یا زمین‌خواری و...  سبب ایجاد خشم و نزاع خواهد شد. 

طلب کثیف و قرار گرفتن بین خیر و شر

تمام این عوامل نام برده باعث افزایش خشم و نفرت شده، و نهایتا منجر به ایجاد شر و فتنه خواهد شد، همانطور که امام علی(ع) می‌فرماید: «يُستدَل على شر الرجل بكثرة شرهه وشدة طمعه؛ کثرت زیاده‌خواهی و طمع شدید، انسان را به سوی شر هدایت می‌کند». زیاده‌خواهی یک بیماری روانی است که اگر بر انسان مسلط شود، منجر به ایجاد شر و فتنه می‌گردد. «الشره رأس كل شر، العفت رأس كل خير؛ زیاده‌خواهی منشأ هر بدی است، و کنترل شهوات منشأ هر خوبی است.» پس ملاحظه می‌کنیم که سرچشمه همه رذائل و بدیها از این طلب کثیف نشأت می‌گیرد.

بنابراین کنترل امیال و مقابله با حرص و طمع سبب ایجاد جوامعی پایدار و پر از صلح و صفا خواهد شد، و برعکس آن، حرص بر دنیا و مصرف‌گرایی افراطی و زیاده‌روی در طلب، منجر به ایجاد جوامعی ناپایدار می‌شود. ما جنگ می‌خواهیم یا صلح؟ نفرت می‌خواهیم یا همزیستی مسالمت‌آمیز؟ تک‌تک ما باید به این موضوع فکر کنیم و به این سؤالات پاسخ دهیم، چون هر یک از ما مجبوریم که یا در راه خیر قدم برداریم یا در راه شر.

ادامه دارد....