مزایای خودکار برجام

اواخر این ماه مذاکره کنندگان ایران و 1+5 مذاکرات احیای برجام را از سر خواهند گرفت. ایران خواهان رفع تحریم ها است اما حتی اگر این خواسته محقق شود ماهها طول خواهد کشید که شرکت های بزرگ بین المللی با ایرانیان وارد معامله شوند. ضمن اینکه موفقیت این معاملات در هاله ای از ابهام است؛ چرا که در ماههای پس از اجرای اولیه برجام دیدیم که معاملات تجاری بدلیل نواقصی که در رفع تحریم ها وجود داشت، به نتیجه نرسیدند. برای جلوگیری از این مشکل 1+5 باید به ایران ضمانت دهند که تحریم ها را نه فقط بر روی کاغذ که در عمل لغو خواهند کرد.

آینده برجام در بلندمدت به اعتبار این تعهدات بستگی دارد اما در کوتاه مدت هم، با احیای برجام، ایران لاجرم به مزایایی خواهد رسید. این مزایا بلافاصله پس از لغو تحریم ها در سال 2016 نیز عاید ایران شد. در آن سال اقتصاد ایران 13.4% رشد کرد و حتی بدون اجرای کامل رفع تحریم ها، در چند زمینه به رونق چشمگیری رسید.

افزایش درآمد نفتی

بر اساس داده های TankerTrackers.com ایران سال جاری به طور میانگین 1.2 میلیون بشکه نفت در روز صادر کرده است. چین تنها کشوری است که تحریم های آمریکا را نادیده می گیرد و نفت خام ایران را می خرد. با افزایش قیمت نفت –از 53.55 دلار در هر بشکه در ماه ژانویه به 83.65 دلار در ماه اکتبر- افزایش درآمدهای نفتی به تقویت اقتصاد ایران انجامیده است. اما به طور کلی صادرات نفت ایران هنوز بسیار کمتر از 2.5 میلیون بشکه در روزی است که مقامات ایران امیدوارند پس از لغو تحریم ها بتوانند بفروشند. این هدف غیرواقع بینانه نیست؛ در برجام اولیه، صادرات نفت ایران به سرعت افزایش یافت و از 1.6 میلیون بشکه در روز در سال 2016 به 2.3 میلیون بشکه در روز در سال 2017 رسید

برخی خریداران سنتی نفت ایران همچون پالایشگاههای فرانسه و اسپانیا ممکن است نسبت به سال 2016 با تأخیر بیشتری خرید نفت ایران را از سر بگیرند اما همینکه چین در شرایط کنونی به خرید نفت از ایران ادامه می دهد، نشانگر این است که با عادی شدن شرایط و رفع تحریم ها، صادرات نفت ایران افزایش می یابد. به این ترتیب با کاهش تحریم ها حداقل 20 میلیارد دلار درآمد نفتی اضافه در 12 ماه اول عاید ایران می شود.

مازاد تجاری

سایر بخش های تجاری نیز همچون نفت به کاهش تحریم ها واکنش مثبت خواهند داشت. در سه ماهه اول سال جاری حجم صادرات ایران 55% و واردات ایران 72% نسبت به مدت مشابه سال 2016 یعنی سه ماهه اول لغو تحریم ها بود. این آمار نشان می دهد که صادرات به میزان قابل توجهی نسبت به واردات کاهش یافته؛ درحالیکه نیازهای وارداتی ایران تقریبا ثابت است و کشور برای حفظ اقتصاد خود نیاز به خرید کالا از خارج دارد. ایران معمولا در شرایط تحریم، کسری تجاری دارد؛ در سال منتهی به ژوئن 2021 کسری تجاری ایران بالغ بر 5.5 میلیارد دلار بود. ایجاد شرایط مازاد تجاری از طریق تثبیت ارزش ریال، تأثیر زیادی بر اقتصاد ایران خواهد گذاشت.

تورم کمتر

بحران تراز پرداخت های ایران که ناشی از تحریم ها بود و با همه گیری کووید 19 تشدید شد، باعث گشت ارزش ریال به شدت کاهش یابد. از نوامبر 2018 زمانی که آمریکا مجددا تحریم های ثانویه را اعمال کرد، ریال 62% از ارزش خود را از دست داد و با گران شدن کالاهای وارداتی، تورم افزایش یافت. لغو تحریم ها به بانک مرکزی امکان می دهد تا به ذخایر ارزی ایران که بیش از 120 میلیارد دلار است دسترسی پیدا کند. صندوق بین المللی پول تخمین می زند که ایران در حال حاضر به یک چهارم این ذخایر دسترسی دارد. دسترسی به ذخایر و درآمدهای ارزی بیشتر، موجب تقویت ارزش ریال می شود و قیمت را برای تولید کننده ایرانی کاهش می دهد.

بنابراین ثابت بودن ارزش ریال و کاهش قیمت کالاهای وارداتی -از مواد غذایی گرفته تا ماشین آلات پیشرفته- فشار تورم را کاهش می دهد؛ چراکه تولیدکنندگان برای حفظ حاشیه سود خود، نیازی به افزایش قیمت ها ندارند. بیژن خواجه پور مشاور اقتصادی نیز معتقد است که تورم احتمالا در سال اول رفع تحریم های ثانویه آمریکا، چهار درصد کاهش خواهد یافت.

افزایش دستمزدهای واقعی (دستمزدی که پس از کسر تورم باقی می ماند)

پس از اعمال تحریم های مالی 1+5 در سال 2012 ایران دچار رکود عمیقی شد و این امر بهره وری و دستمزدهای واقعی را کاهش داد. این درحالی است که پس از رفع تحریم ها در پی مذاکرات منتهی به برجام در سال 2013 دستمزدهای واقعی افزایش یافت. دستمزدهای واقعی در سه ماهه اول سال 2016 نسبت به مدت مشابه سال قبل 11.6 درصد بیشتر شد و تا سه ماهه اول سال 2017 دستمزدهای واقعی 8% دیگر افزایش یافته بود. احتمالا این بار هم با رفع تحریم ها، دستمزد واقعی افزایش یابد؛ ولی این افزایش نسبت به سال 2016 کمتر است. با این وجود حتی یک افزایش شش درصدی نیز می تواند در زندگی کارگران ایرانی تغییر مثبتی ایجاد کند.

تا پایان سال 2017 روشن بود که ایران از مزایایی که گمان می رفت برجام برایش به همراه داشته باشد، بهره زیادی نبرده و اقتصادش در مسیر عادی قرار نگرفته است. با این وجود رفع تحریم های ثانویه آمریکا برای کشوری که یک دهه رکود اقتصادی را پشت سر گذاشته بود، مزایای بزرگی داشت. این بار هم همینگونه است.

مزایای خودکار لغو تحریم ها برای اقتصاد ایران سه چیز به همراه دارد: نخست اینکه به ایران در کوتاه مدت انگیزه می دهد تا به تعهدات هسته ای خود در چارچوب برجام پایبند باشد. دوم مقدمه ای است برای تلاش و مذاکرات بیشتر جهت بهره مند شدن عملی از لغو تحریم ها از جمله تسهیل معاملات تجاری و سرمایه گذاری های بزرگ مانند خرید هواپیماهای مسافربری یا سرمایه گذاری خارجی در بخش نفت و گاز. سوم اینکه این مزایای خودکار تاب آوری اقتصاد ایران را افزایش داده و دولت رئیسی را بیمه می کند.

حتی اگر یک رئیس جمهور جمهوری خواه در سال 2025 در آمریکا بر سر کار امده و توافق را زیر پا بگذارد، بهره ای که ایران در این مدت برده است، به دولت، شرکت ها و خانوارهای ایرانی این فرصت را می دهد تا پس انداز خود را افزایش داده و برای مواجهه با بحران بعدی اقتصادی آماده شوند.

*منبع: شورای روابط خارجی اروپا

مترجم: فاطمه رادمهر