حمله روسیه به اکراین به میدان آزمایش موشک‌های بالستیک و کروز تبدیل شده است. بر اساس آخرین آماری که یک مقام ارشد آمریکایی ارائه داد، تا تاریخ 29 آوریل 2022 روسیه بیش از 1950 موشک به سوی اکراین پرتاب کرده که بسیار بیشتر از 955 موشک کروزی است که آمریکا در طول حمله به عراق در سال 2003 استفاده کرد.
اما این تفاوت نه تنها در میزان استفاده از موشک‌ها که در ترکیب موشک‌های به کار رفته نیز دیده می‌شود. استراتژی موشکی روسیه شامل استفاده از موشک‌های بالستیک اسکندر و توشکا ام، موشک‌های کروز کالیبر، موشک‌های مافوق صوت کینژال، و سامانه موشکی ساحلی باستیون و بال می‌شود. این درحالی است که آمریکا در جنگ عراق تنها از موشک‌های کروز استفاده کرد.
در واقع از زمان جنگ جهانی دوم، این نخستین بار است که موشک‌های بالستیک نقش مهمی در نبرد ایفا می‌کنند. نیروهای نظامی در سراسر جهان با دقت این تحولات را زیر نظر دارند و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. باتوجه به اینکه دکترین نظامی ایران به شدت به نیروی موشک‌های بالستیک وابسته است، این کشور رویدادهای اکراین را با دقت دنبال می‌کند و درس‌های زیادی از تاکتیک‌های روسیه در استفاده از موشک می‌گیرد.
قدرت بازدارندگی موشک‌ها
قدرت محدود اکراین در استفاده از موشک‌های دوربرد و تحمیل هزینه به روسیه، مانع از گسترش جنگ به خاک روسیه شده است. فقدان همین قدرتِ تهدید کننده، در محاسبات مسکو برای حمله به اکراین مؤثر بود. نظامیان ایرانی از همین زاویه به جنگ اکراین می‌نگرند؛ مقامات سپاه به وضوح می‌گویند: «موشک‌ها با ایجاد موزانه و ایجاد ترس در دشمن، می‌توانند مانع از بروز جنگ شوند و دشمن را مجبور به توسل به دیپلماسی می‌کنند»
در همین راستا سرلشکر عزیز نصیرزاده جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح گفت: «درس کلیدی جنگ اکراین این است که نمی‌توانید چشمان خود را به روی بازدارندگی موشک‌ها ببندید و درباره محدود کردن قدرت موشکی خود صحبت کنید». بسیاری از شخصیت‌های محافظه‌کار در ایران اظهارات مشابهی داشته‌اند؛ از دید آنها هر کشوری که توانایی بازدارندگی خود را از دست داده و به تضمین‌های امنیتی قدرت‌های خارجی متکی باشد، سرنوشت محتومش جنگ است. آنها در اثبات دیدگاه خود به تفاهم‌نامه بوداپست در سال 1994 اشاره می‌کنند که بر اساس آن اکراین موشک‌ها و سلاح‌های هسته‌ای شوروی سابق را در ازای تضمین‌های امنیتی به روسیه منتقل کرد.
جنگ اکراین موضع کسانی را تقویت کرده است که بر اهمیت «قدرت و بازدارندگی» تأکید دارند و حاضر نیستند با آمریکا در مورد برنامه موشکی ایران گفتگو کنند. از نگاه آنان مذاکره با واشنگتن در مورد برنامه موشکی خطرناک است زیرا توان موشکی تهران، تضمین کننده ثبات و مانع از حمله به کشور تلقی می‌شود. بنابراین جنگ اکراین این تصور را که موشک‌ها ابزاری حیاتی برای بازدارندگی هستند و نباید به خطر بیافتند را در ایران تقویت کرده است.
ارزش موشک‌های بالستیک در میدان نبرد
حملات موشکی روسیه ابزاری مهم برای از بین بردن زیرساخت‌ها و قابلیت‌های اکراین به‌ویژه در مناطقی بود که امکان بمباران هوایی وجود نداشت. هدف‌گیری روسیه علیه تجهیزات نظامی، خطوط راه‌آهن و مناطق لجستیک اکراین در بخش غربی این کشور، متکی به حملات موشکی بود. درحال حاضر نیز که بیش از دو ماه از شروع جنگ می گذرد، موشک‌ها همچنان نقش اصلی را در جنگ روسیه ایفا می‌کنند.
این مشاهدات، ارزیابی‌های ایران را در مورد ارزش موشک‌های کوتاه برد و میان برد در میدان نبرد تقویت می‌کند. در سال‌های اخیر تهران ارزش عملیاتی موشک‌های بالستکی خود را در حمله به مواضع داعش در شرق سوریه در سال 2017، حمله به پایگاه‌های جدایی‌طلبان کرد عراق در سال 2018، پایگاه هوایی عین الاسد آمریکا در سال 2020 و مرکز اطلاعاتی ادعایی اسرائیل در اربیل در سال 2022 نشان داده است.
جنگ اکراین ثابت کرد که شلیک موشک به مواضع دشمن در جنگ، اقدامی مؤثر است و از این طریق می‌توان کمبودها و ضعف‌های نیروی هوایی را جبران کرد.
یکی از دلایل اصلی اتکای زیاد روسیه به موشک در جنگ اکراین، ضعف نیروی هوایی این کشور است. برای کشوری همچون ایران که جت‌های جنگنده‌اش قدیمی است، عملکرد نیروی هوایی روسیه درس‌های مهمی برای آموختن دارد.
تجهیز و نوسازی نیروی هوایی یا موشک
برای سال‌ها، بحث‌های زیادی در داخل تشکیلات دفاعی ایران حول سرمایه‌گذاری در نیروی هوایی یا برنامه موشکی این کشور وجود داشت. در بحبوحه تحریم‌ها و عدم دسترسی به بازار تسلیحات بین‌المللی، ایران تصمیم گرفت نیروی موشکی خود را در اولویت قرار دهد و تلاش کرد تا ناوگان خود را از طریق نوسازی در داخل و اجرای فناوری‌های جدید مانند هواپیماهای بدون سرنشین کارآمد نگه دارد. در رژه نظامی ارتش در آوریل 2022 سامانه‌های موشکی زمین به هوا و پهپادهای ساخت ایران به نمایش گذاشته شد.
در عین حال ایده احیای نیروی هوایی ایران از طریق خرید جت‌های روسی همچنان در محافل نظامی ایران وجود داشت. اما عملکرد ضعیف نیروی هوایی روسیه در جنگ اکراین، تردیدهایی را در مورد این ایده ایجاد کرده است و توازن قوا در ساختار نظامی ایران را به نفع کسانی که ساخت موشک را بر نوسازی و تقویت نیروی هوایی ترجیح می‌دهند، تغییر داده است.
مدیریت ذخایر موشکی
یکی دیگر از نکاتی که در جنگ اکراین مورد توجه قرار گرفته، میزان شکست موشک‌های روسی در هدف‌گیری است؛ منابع آمریکایی این شکست را تا 60% تخمین می‌زنند. دلایل این شکست هرچه باشد –اعم از جنگ الکترونیک اکراین، کیفیت پایین تولید، یا وجود مشکل در تعمیر و نگهداری از موشک‌ها- به این معنا است که روسیه مجبور است برای نابودی یک هدف، موشک‌های بیشتری شلیک کند. در چنین شرایطی برای حفظ سرعت عملیات و به دست آوردن نتایج مطلوب، باید انبار بزرگی از موشک داشت.
سازمان تحقیقاتی Bellingcat گزارش می‌دهد که روسیه احتمالا 70% از ذخایر موشکی خود را استفاده کرده است. نگرانی از کمبود احتمالی موشک در جنگی طولانی مدت، می‌تواند توضیح دهد که چرا روسیه از سیستم‌های موشکی مختلف برای نابودی اهداف مورد نظر در اکراین استفاده می‌کند. به عنوان مثال در اقدامی غیرمعمول روسیه از سامانه‌های موشکی ساحلی باستیون و بال برای حمله به اهداف زمینی استفاده کرده است.
ایران با زیرنظر گرفتن این تحولات، به اهمیت داشتن انبارهای بزرگ موشکی برای حضور در جنگی فرسایشی پی برده است.
میزان اتکا به موشک
آنچه می‌توان با قطعیت بیان کرد این است که ارتش ایران، جنگ اکراین را گواهی می‌داند بر اینکه استراتژی‌اش در انتخاب موشک به عنوان عامل بازدارنده درست بوده است. با این حال این جنگ جنبه‌های منفی اتکا به نیروی موشکی را نیز نشان می‌دهد: تجربه روسیه نشان داد که حملات موشکی هرچند دقیق باشد، بعید است که بر روند جنگ تأثیر قاطع بگذارد. موشک‌ها ارزش محدودی در تصرف یک قلمرو و حفظ آن دارند، برای تضمین پیروزی نظامی کافی نیستند و نمی‌توانند میدان نبرد را متحول کنند.
این حقایق به ما اطلاعات زیادی در مورد محدودیت‌های طرح ایران برای افزایش نفوذ و قدرت خود در خاورمیانه می‌دهد. وقتی ذخایر موشکی قدرتمندتر، دقیق‌تر و متنوع‌تر روسیه نتوانست مسیر جنگ اکراین را تغییر دهد، پس موشک‌های ایران نیز -به‌ویژه در برابر یک حریف قدرتمندتر- به‌تنهایی نمی‌تواند در خارج از مرزهایش مزیت استراتژیک فراهم کند. موشک‌ها اگر با قابلیت‌های سایر حوزه‌های نظامی به‌ویژه نیروی زمینی ترکیب شوند، می‌توانند قدرت ایران را افزایش دهند. در غیاب این قابلیت‌ها، موشک‌های ایرانی به دو نقش کلاسیک خود محدود می‌شوند: ابزاری برای جلوگیری از تجاوز از طریق افزایش هزینه برای کشور متجاوز، و ابزاری برای نشان دادن قدرت ایران در عملیات‌های محدود.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما