همراهی شاه و مفتی در تعطیلی اماکن مقدس عربستان

امسال 2 میلیارد مسلمان جهان، رمضان متفاوتی را با سالهای گذشته تجربه می کنند؛ برای نمونه در عربستان، اجرای مناسک دینی و سنت های اسلامی به دلیل مهار کرونا، تغییرات بسیاری داشته است. علی رغم اینکه اجرای مراسم مذهبی در مکه و مدینه برای عربستان حائز اهمیت بسیاری است و به حکام کشور مشروعیت می دهد، اما عربستان برای مهار کرونا، در همان بدو شیوعِ بیماری، دست به اقدامات و سیاست گذاری های جسورانه ای زد. مقامات کشور در اقداماتی تدریجی و گام به گام مسجدالحرام و حرم نبی‌اکرم صلی الله علیه و آله را تعطیل کردند و علاوه بر شهرهای مکه و مدینه، منطقه‌ی عمدتاً شیعه‌نشین قطیف را قرنطینه نموده، مقررات منع آمد و شد را در این منطقه اعمال نمودند؛ همچنین مساجد سراسر کشور را تعطیل و برنامه‌های آموزشی مذهبی و نماز جمعه را به حالت تعلیق در آوردند.

اما وقتی در اقدامات پادشاهی عربستان برای مهار کرونا دقیق می شویم، می بینیم که این اقدامات صرفا به منظور حفظ سلامت عمومی و نگرانی از شیوع کرونا در اماکن مذهبی صورت نگرفته است، بلکه تجربه ای که این کشور از گذشته داشته است، در کنار رقابت ژئوپلیتیکی با ایران و برنامه هایی که بن سلمان برای آینده عربستان دارد نیز، در اتخاذ چنین تصمیماتی نقش داشته است.

بیش از صد سال پیش، قبل از انکه حاکمان سعودی برسر کار بیایند، سلطنت نجد –که توسط حاکمان هاشمی اداره می شد- با یکی از اولین بحران‌های خود یعنی شیوع آنفولانزای اسپانیایی 1919  مواجه گشت و تنها در ریاض، نزدیک به 10 درصد از جمعیت 19000 نفری آن شهر جان خود را از دست دادند. پس از آن بود که سلطان هاشمی حکومت بر مکه و مدینه را به دلیل ضعف عملکرد خود در حمایت از جان مردم و اماکن مقدس از دست داد.

با تغییر حکومت و روی کار آمدن ابن سعود در عربستان، این کشور با وبا روبرو شد و ابن سعود، بدون اینکه با اعتراض و مانعی از جانب شخصیت های مذهبی مواجه شود، از بیمارستانی که مبلغان مسیحی در کشور ساخته بودند کمک خواست. به این ترتیب دکتر پاؤل آرمدینگ، رئیس بیمارستان آمریکایی در بحرین و همکار آمریکایی وی دکتر پاؤل هریسون به سرعت وارد ریاض شدند تا از شیوع بیماری جلوگیری کنند؛ اما علیرغم تلاش بسیار این دو پزشک، ابن‌سعود، پسر بزرگتر و ولیعهد خود ترکی بن عبدالعزیز و یکی از همسران مورد علاقه اش که دختر عموی او نیز بود، الجواهره بنت مسعود را از دست داد.

شیوع این بیماری درس عبرتی برای حاکمان عربستان سعودی بود و آنان آموختند که در مواجهه با بحران‌ها می‌بایست بدون هیچ‌گونه تعللی از هرکس که بتواند منافع آن‌ها را تأمین کند، کمک بگیرند؛ چرا که هرگونه درنگ در بحبوحه‌‌ی بحران، جان اعضای خانواده و بدتر از آن، مشروعیت و قدرتشان را تهدید می‌کند. لذا اگر می‌خواهند به سرنوشت سلسله‌ی هاشمی که پس از همه‌گیری، مجبور به ترک منطقه حجاز غربی شدند، دچار نشوند، همچون ابن‌سعود که از تخصص غیرمسلمانان و غیر اعراب برای مهار وبا استفاده کرد، بن سلمان نیز می‌بایست هم برای مهار کرونا و هم برای حفظ حاکمیت و ادامه روند توسعه عربستان همین کار را انجام دهد.

چشم‌انداز آینده

پادشاهی عربستان برنامه ای به نام «برنامه اصلاحات چشم‌انداز 2030 » در دست اجرا دارد؛ بخشی از این برنامه رونق بخشیدن به اقتصاد، رشد توریسم مذهبی و تغییر آوازه این کشور به عنوان کشوری با تعصبات دینی است. ولیعهد عربستان سیاست گذاری های سعودی را طبق این اهداف تغییر داده و برای مثال برای کاهش وابستگی اقتصاد کشور به نفت از طریق افزایش توریست های مذهبی، قصد دارد شمار ویزاهای مذهبی صادره را از 17.5 میلیون در سال 2015 به 25 میلیون در سال 2025 برساند. اما سیاست تبدیل مکه و مدینه به مقصدی توریستی، اکنون با شیوع کرونا و پیامدهای اقتصادی ای که این شیوع در پی داشته، با پیچیدگی‌های بیشتری مواجه شده است.

نقطه مقابل ایران

رویکرد عربستان سعودی در مهار کرونا، در نقطه مقابل رویکرد رقیب دیرینه اش ایران قرار دارد. تعطیلی اماکن مقدس در مکه و مدینه در اواخر ماه فوریه به دستور مقامات، امری شگفت به نظر می‌رسید، اما حقیقت این است که این اماکن مقدس، پیش از این نیز به هنگام جنگ و حوادث طبیعی نظیر سیل‌ و بیماری‌های همه‌گیر تعطیل شد بود.

اما دیدیم که ایران در قرنطینه شهر مقدس قم به عنوان کانون شیوع بیماری تعلل نمود و همین امر انتقادهای گسترده‌ای را در داخل کشور برانگیخت. البته دلایل ایدئولوژیک، تنها دلیل واکنش دیرهنگام ایران نبود؛ بلکه ملاحظات سیاسی و اقتصادی نیز در این میان نقش مهمی ایفا کرد. از یک سو، مقامات ایران از انجام هر گونه اقدامی که باعث کاهش میزان مشارکت در انتخابات مجلس در 21 فوریه می شد‌، می ترسیدند و از سوی دیگر، نگران بودند که وضع قانون ممنوعیت پرواز بین ایران و چین، روابط اقتصادی و دیپلماتیک‌شان با چینی‌ها را به خطر اندازد.

در مقابل، عربستان سعودی و علمای مذهبی این کشور، اختلاف نظر چندانی در مواجهه با بحران کرونا نداشتند و شخصیت های دینی، اتخاذ تصمیم در این خصوص را بر عهده‌ی دولت و کارشناسان بهداشت عمومی گذاشتند.

چالش های پیش رو

در بحران کرونا، عربستان از کنترلی که دولت روی نهادها و سازمان های دینی کشور همچون وزارت حج و پلیس مذهبی دارد سود برد. اقدامات سریع دولت برای مهار کرونا، با تمجید شهروندان و رسانه‌های خبری روبرو شد و قدرت شاه و ولیعهد را تقویت کرد. با این حال، واکنش مردم و نهادهای مذهبی در قبال بسته ماندن مساجد در ماه رمضان و احتمالاً  کنسل کردن حج در اواخر ژوئیه که برای اولین بار، پس از زمان شیوع طاعون 1814 رخ می دهد، میزان رضایتمندی آنان را از سیاست های دولت نشان خواهد داد.

حفظ تعادل در رعایت بهداشت عمومی، احکام شرع و باز نگاه داشتن گلوگاههای اقتصادی امر آسانی نیست؛ اینکه عربستان چگونه این چالش ها را حل و فصل خواهد کرد؛ امری است که باید به نظاره نشست.

*منبع: بنیاد کارنگی

مترجم: ط. مکارمی