جهش عربستان به سوی آینده پسا نفت

محمد حشبول سال 2016 شغل خود را در شرکت نفتی آرامکو ترک کرد و یک شغل مدیریتی در شرکت اوبر عهده‌دار شد. وی قبل از همه‌گیری کرونا موفق شد یک استارت‌آپِ آموزش مجازی تأسیس کند

وی می‌گوید «ترک اشتغال در آرامکو و کار در بخش خصوصی اقدام پرریسکی بود ولی من فرصت‌های بزرگی را در عربستان می‌دیدم: بازار دست نخورده، اقتصادی که به سرعت به سوی توسعه در حرکت است، و مشاهده میل واقعی برای تغییر. این تغییرات فرصتی است که نباید آن را از دست داد»

در عربستان بزرگ‌ترین تولید کننده نفت جهان، نفت روز به روز جذابیت خود را از دست می‌دهد. فرصت‌های شغلی که برای بسیاری از جوانان سعودی ایجاد شده، بخشی از برنامه بلندپروازانه رهبر عربستان برای تغییر اقتصادی است و کاهش اتکا به نفت به سرعت در حال عملی شدن است

طبق گزارش دولت سعودی در سه ماهه نخست سال جاری، فعالیت‌های غیرنفتی 40% از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده و این درحالی است که سهم نفت 38.5% بوده است

تلاش برای کاهش اتکا به نفت نه تنها باعث رشد اقتصاد شده که بر نحوه زندگی، رفت‌وآمد، گذران تعطیلات مردم سعودی و انتظاراتی که آنان از پادشاهی دارند نیز تأثیر گذاشته است

این تغییرات از سال 2016 که بن سلمان برنامه چشم‌انداز 2030 خود را اعلام کرد آغاز شد. از آن زمان اصلاحات زیادی در عربستان انجام شده و پروژه‌های بزرگی در دست ساخت است؛ پروژه‌هایی که هدف از ساخت آنها ایجاد یک اقتصاد غیرنفتی کارآمد است، سهم بخش خصوصی را در تولید ناخالص داخلی از 40% به 65% افزایش می‌دهد، بیکاری را کاهش داده به 7.6% می‌رساند، باعث افزایش مشارکت زنان به عنوان نیروی کار می‌شود و حضور آنها را از 22% به 30% می‌رساند و تولید ناخالص داخلی غیرنفتی را از 16% به 50% افزایش می‌دهد

آنچه زمینه تحقق این چشم‌انداز را فراهم می‌کند صندوق سرمایه‌گذاری عمومی است که دارایی‌های دولتی و درآمدهای نفتی به آن ریخته می‌شود. این صندوق که توسط ولیعهد تأسیس و اداره می‌شود، برای رونق اقتصاد و ایجاد شهرهای پایدار سالانه میلیاردها دلار به صنایع، استارت‌آپ‌ها، انرژی‌های تجدیدپذیر، سایت‌های گردشگری و پروژه‌های حمل‌ونقل و مسکن تزریق می‌کند

اکنون با گذشت شش سال از اعلام برنامه چشم‌انداز 2030 صدها پروژه در حال انجام است؛ شهری هوشمند که در ان همه چیز با انرژی خورشید و باد کار میکند، ماشینهای پرنده و پیست اسکی. صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی می‌کند که اقتصاد عربستان در سال جاری رشد 7.6 درصدی را تجربه خواهد کرد این درحالی است که رشد اقتصادی در سراسر جهان روند کاهشی دارد

یکی از این پروژه‌ها که از طرف صندوق سرمایه‌گذاری عمومی تأمین مالی می‌شود، منشات نام دارد. هدف این پروژه رشد و پشتیبانی از شرکت‌های کوچک و نوآوران جوان سعودی است که در زمینه فناوری‌های مربوط به سلامت، امنیت سایبری و هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند

رهبر تیم فناوری منشات می‌گوید سرمایه‌گذاران سعودی و منطقه‌ای زمانی میلیاردها دلار در خارج از کشور سرمایه‌گذاری می‌کردند ولی اکنون جذب این کسب‌وکارهای نوپا می‌شوند. «در آمریکا دره سیلیکون وجود دارد، شاید روزی ما هم بتوانیم چنین دره‌ای در ریاض داشته باشیم»

از دیگر پروژه‌ها Red Sea Farms استارت‌آپ فعال در زمینه فناوری در جده است که در زمینه کشاورزی و تولید مواد غذایی در صحرای سوزان سعودی فعالیت دارد.

این شرکت اکنون از فرایند خنک سازی آب شور برای رشد گوجه فرنگی، خیار و فلفل مقاوم در برابر آب شور در صحرای ریاض استفاده می‌کند و قرار است اتکای این کشور به واردات محصولات کشاورزی را کم کند

سایمون روپچند مدیر این عملیات می‌گوید: «در زمینه استفاده از نوآوری این نگاه وجود دارد که به ظرفیت‌های داخلی تکیه کنیم. اگر تخصص لازم را در داخل کشور ایجاد کنیم دیگر نیاز نیست که به دنبال دانش و متخصص در بیرون از مرزها بگردیم»

بارزترین نمونه این تحول و دگرگونی را می‌توان در خود ریاض دید. با کاهش محدودیت‌های اجتماعی و تفریحی و گسترش فرصت‌های تجاری، ریاض دیگر آن شهر محافظه‌کاری نیست که زمانی سعودی‌ها و خارجی‌ها از آن فرار می‌کردند

پیشتر بازرگانان و زنان به شهر ساحلی جده می‌رفتند زیرا قلب تپنده اقتصاد عربستان بود و فضای بازتری داشت. اما اکنون مهاجرت معکوس در حال رخ دادن است و شرکت‌ها و کارآفرینان از جده به ریاض می‌روند

عمر محمد از جمله این کارآفرینان است که در سال‌های اخیر به ریاض نقل مکان کرده است وی می‌گوید: «پول، سرمایه‌گذار و شرکت‌های بین‌المللی، رویدادها و فعالیت‌های فرهنگی. برای اولین بار در عمرم می‌بینم که همه اینها در ریاض اتفاق می‌افتد؛ سرعت وقوع این تغییرات باورنکردنی است»

با پایتختی که دارای مراکز خرید، یک مرکز تفریحی شبیه به میدان تایمز و فرهنگ کافه نشینی است، ریاض برای دیپلمات‌های غربی و تجار به یکی از شهرهای آمریکا بدون الکل تبدیل شده است. هر شش ماه یک بار یک محله جدید سر بر می‌آورد که مجهز به سالن‌های ورزشی، استخر و اسپا است. بیابانی که قیمت هر جریب آن چند هزار دلار بیشتر نبود حالا به آپارتمان‌هایی تبدیل شده که قیمت هرکدام از آنها به 250000 دلار می‌رسد

با صرف 22 میلیارد دلار، خط مترو در شهر احداث شده که 86 ایستگاه شیشه‌ای و تهویه مطبوع دارد و قرار است پاییز امسال افتتاح شود. هدف از ساخت مترو کاهش بار ترافیکی شهر و ایجاد راهی جایگزین برای رفت‌وآمد است

محمد که در ریاض کارمند است می‌گوید: «اگر بتوانم ماشینم را در خانه بگذارم و با وسیله‌ای کولردار به محل کار بروم و برگردم، هر روز سوار مترو می‌شوم. رانندگی در ترافیک را دیگر نمی‌توانم تحمل کنم»

در کافه‌های ریاض مردان و زنان 20 ساله درحالی پشت میز نشسته‌اند که مقاله می‌نویسند، روی لپ‌تاپ کار می‌کنند و توسط باریستاهای سعودی پذیرایی می‌شوند. تعداد کافه‌های تخصصی در سراسر کشور از 5000 به 20000 کافه در چهار سال گذشته افزایش یافته و به مکانی برای برگزاری جلسات تبدیل شده است

این درحالی است که شش سال پیش اختلاط جنسیتی در مکان‌های عمومی همچون کافه‌ها مجاز نبود. این تغییرات بر نحوه گذران اوقات فراغت سعودی‌ها نیز اثر گذاشته است

زمانی سعودی‌ها برای فرار از تابستان‌های گرم عربستان به لبنان، مراکش، اردن یا اروپا می‌رفتند اما تبلیغ دولت از سایت‌‌ها و اماکن ناشناخته گردشگریِ کشور که آب‌وهوای دل‌انگیزی دارند، سبب شده تا مردم تشویق شوند که تعطیلات خود را در داخل بگذرانند

اواخر ماه می هزاران سعودی از گرما و گردوغبار ریاض به شهر ابها در کوه‌های مه‌آلود عسیر پناه بردند. دو خواهر که در فرودگاه ابها در انتظار پرواز بازگشت به ریاض بودند، گفتند که با یک پرواز ارزان قیمت به این منطقه کوهستانی آمدند تا بعد از یک ماه کار سخت، آخر هفته خوبی را در اینجا سپری کنند. این درحالی است که چهار سال پیش دختران بدون اجازه قیم مردم خود نمی‌توانستند بین شهرها تردد کنند

ام عمران صاحب یک کسب‌وکار محلی که در ابها سبد می‌فروشد می‌گوید: «قبلا مشتری‌های ما فقط مردم محلی بودند اما اکنون مشتریانی از سراسر کشور داریم؛ زنان و مردان جوانی که بدنبال کشف چیزهای جدید هستند. زمان در حال تغییر است و ما نیز باید تغییر کنیم»

اما این تغییرات به آسانی بدست نیامده و ایجاد این فرصت‌های اقتصادی و آزادی‌های اجتماعی هزینه داشته است:

قیمت مسکن در 12 ماه گذشته در ریاض 20% و در جده 10% افزایش یافته است. تورم بین 2.5 تا 3% در نوسان است، هزینه زندگی برای سعودی‌ها بالاست و همچون گذشته خبری از یارانه‌های هنگفت و تضمین اشتغال دولتی نیست

به گفته یکی از ساکنان ریاض که علیرغم دوشغله بودن در تلاش برای خرید یک آپارتمان است: «زندگی در اینجا خیلی گران است؛ بی‌وقفه کار می‌کنم تا بتوانم زندگی‌ام را تأمین نمایم»

سابقه منفی حقوق بشر سعودی و پیامدهای قتل خاشقچی نیز همچنان مانع از حضور برخی از شرکت‌های آمریکایی در عربستان است. البته به گفته کارشناسان و تاجران بین‌المللی، شرکت‌های اروپایی و آمریکایی بدلیل فرصت‌های تجاری گسترده‌ای که در این کشور وجود دارد روز به روز بیشتر بر نگرانی‌های خود غلبه می‌کنند

اما آنچه می‌تواند مانع از ایجاد دره سیلیکون در عربستان شود، فرهنگ کار در این کشور است. به گفته کارفرمایان خارجیِ شاغل در عربستان، برخی از کارمندان بومی دیر سر کار می‌آیند و زودتر از همه دست از کار می‌کشند، وظایف خود را به طور تمام و کمال انجام نمی‌دهند و شغلی را که برعهده دارند به عنوان یک حق می‌بینند نه تکلیف

ضمن اینکه برخی از صاحبان مشاغل که مسن‌تر بوده و محافظه‌کار هستند، اختلاط جنسیتی را نمی‌پسندند و گرچه این نارضایتی را آشکار نمی‌کنند اما این تغییرات را سبب از دست رفتن ارزش‌های خانواده می‌دانند

*منبع: کریستین ساینس مانیتور

مترجم: فاطمه رادمهر