موضوع فیلم پلنگ سیاه، تمدنی به نام واکاندا است که به واسطه جغرافیای خود از دیگر نقاط جهان دور مانده؛ ولی توانسته است فناوری خود را توسعه دهد. هنگامی که سینماهای عربستان برای اولین بار در بهار 2018 افتتاح شد، این فیلم را به نمایش گذاشت. یکی از زنان حاضر در سالن سینما گفت: «تماشای یک ابرقهرمان که برای سرزمین خود می جنگد و زنانی قدرتمند و جنگجو در این فیلم بسیار عالی بود». اشاره او به زنان تصادفی نبود؛ پس از روی کار امدن بن سلمان، ناگهان به زنان اجازه رانندگی داده شد و اولین فضانورد زن سعودی به فضا رفت. بن سلمان با طرح چشم انداز 2030 برنامه ای بلندمدت را برای توسعه کشور و تنوع بخشیدن به اقتصاد در دستور کار قرار داد. در اولین سال حکومت او، گروهی از افراد ثروتمند از جمله اعضای خانواده سلطنتی به اتهام فساد بازداشت شدند. می توان حدس زد که بن سلمان خود را در نقش پلنگ سیاه (رهبر واکاندا) می دید که پادشاهی خود را با صلابت هدایت می کند. ولیعهد که به داستان های علمی تخیلی علاقه دارد، گویی برخی از پروژه های خود را از روی همین داستانها طراحی کرده است.
در رمان علمی تخیلی لری نیون، از شهری مکعبی به نام تودوس سخن به میان می آید و حالا اعلام شده که یکی از پروژه های بن سلمان، مکعبی است که قرار است چندین برج و مرکز خرید را در خود جای دهد. اما عظیم ترین پروژه بن سلمان شهر نئوم است؛ شهری نیم تریلیون دلاری با مساحت 10000 مایل مربع در جنوب غربی عربستان که در فیلم تبلیغاتی از آن با عنوان «استارت آپی به اندازه یک کشور» نام برده می شود و برخی از بزرگترین شرکت های معماری جهان در ساخت آن مشارکت دارند.
اما ما اولین کسی نیستیم که بین پلنگ سیاه و بن سلمان ارتباط برقرار کرد. سال 2018 یک روزنامه نگار به نام خاشقچی نیز این کار را انجام داد؛ او در ستونی که برای واشنگتن پست نوشت، گفت قدرت واقعی در «ثبات و قدرت مالی و روابط خارجی قوی» است و پیشنهاد کرد که سعودی کثرت گرایی را در منطقه ترویج کند. وی این سؤال را مطرح کرد: آیا بن سلمان که به زودی پادشاه خواهد شد، از قدرت خود برای ایجاد صلح در جهان استفاده می کند؟
شش ماه بعد وقتی خاشقچی وارد کنسولگری عربستان در استانبول شد، بهای پرسیدن چنین سؤالی را با مثله شدن پرداخت. معمار بریتانیایی نورمن فاستر پروژه نئوم را پس از قتل خاشقچی ترک کرد؛ ولی بسیاری دیگر ماندند یا بعدا به این پروژه ملحق شدند. عبدالرحیم حویتی از ساکنان منطقه ای که قرار است شهر نئوم در ان ساخته شود، فرد دیگری بود که پس از متهم کردن حکومت به تروریسم دولتی به دلیل اخراج اجباری خود، توسط نیروهای سعودی هدف گلوله قرار گرفت. گزارشگران سازمان ملل اخیرا در مورد اعدام احتمالی سه ساکن دیگر منطقه ابراز نگرانی کرده اند؛ همچنین گزارش شده است که زنی به دلیل یک توئیت انتقادی از نئوم به 30 سال زندان محکوم شده است.
نقض فاحش حقوق بشر، ورود ستارگان دنیای ورزش به پادشاهی را متوقف نکرده است. سال گذشته شاهد اوج قدرت نرم عربستان بودیم؛ در یک مورد، لیگ گلف عربستان با هزینه چند میلیارد دلاری با لیگ جهانی گلف ادغام شد. عربستان سال 2021 باشگال نیوکاسل انگلیس را خرید. اکنون لیگ عربستان در کنار چین و آمریکا به عنوان لیگ هایی هستند که فوتبالیست ها سالهای پایانی دوران حرفه ای خود را در آنجا سپری می کنند؛ کریستیانو رونالدو، کریم بنزما و بسیاری دیگر به تازگی به خلیج فارس نقل مکان کرده اند.
اکنون عربستان به مدد پول نفت خود به منبعی برای سرمایه گذاری در دیگر کشورها بدل شده است و از معدود کشورهایی است که امکانات و انگیزه زیادی برای برنامه ریزی برای آینده پسا کربن دارد. جورجیو ملونی نخست وزیر ایتالیا از سعودی درخواست کرده است تا در کشورش سرمایه گذاری کند. سال 2007 عربستان کارخانه شیمایی هانتسمن را خریداری کرد و در کارخانه شیمیایی Teesside سرمایه گذاری نمود. عربستان همچنین سال 2002 شرکت پتروشیمی هلندی DSM که در بلژیک و آلمان کارخانه دارد را خرید.
از حدود سال 1960 استفاده از زغال سنگ تحت تأثیر نفت قرار گرفت؛ نفت دو برابر زغال سنگ انرژی تولید می کرد. در عربستان سال 1938 نفت کشف شد و شرکت نفت عربی-آمریکایی تأسیس گردید. سال 1960 عربستان سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک را به همراه ایران، عراق، کویت و ونزوئلا تشکیل داد. سال 1973 کشورهای عرب از نفت به عنوان سلاحی برای اعتراض به کشورهایی همچون آمریکا که در طول جنگ یوم کیپور حامی اسرائیل بودند، استفاده کردند. این اقدام افزایش چهار برابری قیمت نفت و افزایش درامد کشورهای صادرکننده را در پی داشت.
آن زمان پادشاهی بیشترین ذخایر نفت خام را داشت. عربستان درامدهای حاصل از نفت را صرف سرمایه گذاری در خارج از کشور و خرید تسلیحات آمریکایی کرد. ریاض در چند دهه گذشته، یکی از مشتریان اصلی تسلیحات آمریکا بوده و از نظر هزینه نظامی، در رده بیستم کشورهای جهان قرار دارد.
درحالی که تمرکز عربستان بر نفت و تسلیحات بود، همسایه کوچکترش که منابعی به مراتب کمتر از ریاض داشت، مسیری متفاوت را پیمود. با شروع دهه 1970 دبی که زمانی فقط 35 کیلومتر مربع وسعت داشت، اقدام به جذب سرمایه گذاران خارجی کرد، جزایر مصنوعی ساخت و به یکی از مقاصد اصلی گردشگران، تجار و سرمایه گذاران تبدیل شد.
سه تحول باعث شد که عربستان در سال های اخیر از دبی الگوبرداری کند و برای جذب سرمایه وارد رقابت شدیدی با امارات شود: اولین مورد تکنولوژی است؛ موفقیت آمریکا در حفاری و استخراج نفت با استفاده از تکنولوژی های روز باعث شد که این کشور در سال 2019 برای اولین بار از واردکننده نفت به صادرکننده نفت بدل شود.
دلیل دوم ژئوپلیتیک است؛ قدرت اقتصادی رو به رشد چین در کنار تنش هایی که در روابط عربستان و آمریکا ایجاد شد، این فرصت را برای ریاض ایجاد کرد تا با هر دو اردوگاه همکاری کند و صرفا به واشنگتن متکی نباشد. گروه موسوم به اوپک پلاس (کشورهای صادرکننده نفت غیراوپک) در راستای مقابله با آمریکا، روسیه را به عنوان عضو جدید پذیرفت. از زمان حمله روسیه به اوکراین، عربستان و گروه اوپک پلاس گهگاه برای ناکام گذاشتن تلاش های آمریکا در کاهش جهانی قیمت نفت، اقداماتی انجام داده اند.
دلیل سوم اکولوژیک است؛ عربستان با مشاهده نشانه های تغییرات اقلیمی، نیاز به تغییر را در الگوهای توسعه شهری حس می کند. این کشور تمایلی به کاهش سریع تولید سوخت فسیلی ندارد و لذا در اجلاس شرم الشیخ در کنار چین با بند حذف تدریجی تمام سوخت های فسیلی در متن نهایی مخالفت کرد. ولی در کنار ان می داند که نباید صرفا به دارایی های نفتی تکیه کند.
هنگامی که از سال 2005 صدها هزار سعودی در برنامه بورسیه ملک عبدالله برای تحصیل به خارج از کشور رفتند، روحیه تکنوکراسی، سرمایه داری و روشنفکری را با خود به کشور آوردند. از دیدگاه این افراد دور کردن اقتصاد از اتکا به نفت، خودکفایی بیشتری در داخل ایجاد می کند.
الگوبرداری عربستان از دبی به ویژه در بخش گردشگری، آشکار است. شرکت هواپیمایی فلای ناس عربستان برای توسعه ناوگان خود 120 هواپیمای جدید به ایرباس سفارش داده است. همچنین دولت اعلام کرده که قصد دارد یک شرکت هواپیمایی جدید به نام ریاض ایر برای رقابت با امارات و قطر ایروویز بسازد و بدین منظور 150 هواپیما به بوئینگ و ایرباس سفارش داده است. یکی از اهداف چشم انداز 2030 این است که سعودی ها به جای سفر به اقصی نقاط جهان، در خانه سفر کرده و پول خود را در عربستان خرج کنند. ریاض همچنین امیدوار است با تسهیل روند اخذ ویزا، گردشگران خارجی بیشتری را جذب نماید. رویدادهایی همچون پیشنهاد عربستان برای میزبانی نمایشگاه جهانی اکسپو 2030 و میزبانی رقابت های بزرگ ورزشی مانند بازی های آسیایی زمستانه 2029 در نئوم در این راستا صورت می گیرد.
ممکن است 2 میلیارد دلاری که عربستان برای ادغام در لیک جهانی گلف خرج کرده، زیاد به نظر برسد ولی دستاوردهایی که داشته چندین برابر هزینه هایش است. در آخرین هفته ماه ژوئن، دولت عربستان قراردادهایی به ارزش 9 برابر بیش از این مبلغ امضا کرد. شرکت هیوندای کره جنوبی برای ساخت کارخانه پتروشیمی قراردادی 5 میلیارد دلاری با آرامکو منعقد کرد؛ یک گروه مهندسی ایتالیایی قراردادی 2 میلیارد دلاری برای توسعه یک کارخانه پتروشیمی دیگر امضا نمود و سومین قرارداد به مبلغ 11 میلیارد دلار با شرکت چندملیتی فرانسوی توتال بود.
برخلاف دبی، یکی از برنامه های اصلی عربستان ساخت تولیدات صنعتی است. هدف ریاض این است که خود را از واردات و وابستگی به کشورهای توسعه یافته تر رها کند. در این راستا بزرگترین تولیدکننده فولاد جهان شرکت بائو استیل چین اعلام کرد، قصد دارد اولین کارخانه خارج از کشور خود را در عربستان راه اندازی کند. عربستان همچنین ده درصد از سهام یک شرکت معدنی در برزیل را که در کار نیکل و مس است، خریداری کرده است و توافقنامه ای را با BlackRock برای سرمایه گذاری مشترک در پروژه های زیرساختی امضا نموده است. از دیگر پروژه های عربستان ایجاد صنعت خودروهای برقی داخلی است و در این راستا بخشی از سهام خودروهای الکتریکی Lucid را خریده است. از سال 2022 ساخت کارخانه ای در جده اغاز شده که پیش بینی می شود ظرفیت تولید 155000 خودرو در سال را داشته باشد.
آنچه به عربستان امکان حضور در عرصه های مختلف را می دهد، صندوق سرمایه گذاری عمومی این کشور است که از حیث ثروت، در بین ده صندوق دولتی در جهان قرار دارد. یکی از اهداف چشم انداز 2030 افزایش دارایی این صندوق به میزان ده برابر است؛ در این راستا قرار است مالکیت آرامکو به صندوق منتقل شود، تا صندوق به بزرگترین صندوق سرمایه گذاری در جهان تبدیل گردد.
در برنامه های عربستان، چین نقش مهمی دارد. در سفر سه روزه شی جین پینگ به ریاض در دسامبر 2022 توافقاتی به ارزش 30 میلیارد دلار انجام شد. در نشست اخیر، سخنگوی دولت چین تمایل کشورش را برای کمک به عربستان در جهت آمریکا زدایی اعلام کرد؛ محور اصلی این نشست قراردادی به ارزش 5.6 میلیارد دلار با شرکت خودروهای برقی چینی Human Horizons بود. عربستان همچنین در حال سرمایه گذاری به ارزش میلیاردها دلار در پالایشگاه های شمال شرق چین و کره جنوبی است.
ماه ژوئن نشست دوستان بریکس با حضور برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی برگزار شد؛ عربستان نمایندگانی به این نشست فرستاد تا در مورد پیوستن به بانک سرمایه گذاری بریکس باهم گفتگو کنند. ایران نیز در این نشست حضور داشت. یک هفته پس از نشست، تهران پس از هفت سال سفارت خود را در ریاض بازگشایی کرد؛ این امر نشانه ای است بر کاهش تنش ها در منطقه. توافق تنش زدایی با ایران با میانجیگری چین انجام شد.
از برنامه های پادشاهی حرکت به سمت انرژی های پاک است. ماه مه عربستان قراردادی را برای ساخت تأسیسات تولید هیدروژن سبز با سرمایه گذاری 8.4 میلیارد دلاری امضا کرد. سعودی برای ساخت این تأسیسات ردیاب های خورشیدی را از یک شرکت اسپانیایی می خرد و شرکت چندملیتی Larsen & Toubro ذخیره سازهای انرژی خورشیدی و باتری را در اختیار این کشور قرار می دهد. البته در مورد پروژه های در دست احداث عربستان این سؤال مطرح است که چه تعداد از آنها به ثمر خواهد رسید؛ ولی سعودی ها معتقدند حتی اگر تنها بخش کوچکی از تلاش هایشان محقق شود، یک پیروزی بزرگ برای کشور خواهد بود.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما