روز 19 ماه می، بالگرد حامل رئیس جمهور ایران در کوههای مه آلود شمال غرب این کشور سقوط کرد و او و دیگر همراهانش کشته شدند. تحلیلگران درباره پیامدهای فوت او به طور گسترده بحث کردند ولی منشأ این پرواز سرنوشت ساز کمتر مورد بحث قرار گرفت: افتتاح سد روی رودخانه ارس.
سال گذشته ایران به خاطر اقدامات تحریک آمیزی که در مرز آذربایجان و ارمنستان انجام داد، روابط خود را با باکو دستخوش تنش شدید کرد. اکنون سیاست تهران عوض شده و می کوشد با تقویت همکاری با آن کشور –از طریق ساخت سد و پل- روابط فیمابین را بهبود بخشیده و نفوذ بیشتری بر باکو بدست آورد. ولی این تلاش ها ممکن است موفقیت آمیز نباشد.
وضعیتی که قره باغ پیش از سال 2020 داشت مطلوب ایران بود؛ کنترل ارمنستان بر قره باغ و مناطق اطراف آن، امنیت مرزهای ایران و مسیر تجارت ایران به اروپا از طریق دریای سیاه را تضمین می کرد. منطقه مرزی ارمنستان و ایران همچنین مانع از ارتباط زمینی ترکیه و آذربایجان می شد و سدی در برابر تحقق جاه طلبی های پان ترکیستی آنکارا بود.
علاوه بر آن، از آنجا که شائبه استفاده اسرائیل از منطقه مرزی آذربایجان برای اهداف اطلاعاتی خود علیه ایران می رود، به نفع تهران بود که مرز ایران و آذربایجان در حد فعلی باقی بماند و گسترده تر نشود.
از سوی دیگر روسیه مدتهاست که از درگیری بین کشورهای شوروی سابق، برای حفظ اهرم فشار خود علیه آنها و نگه داشتن این کشورها در مدار خود استفاده می کند. مسکو به ویژه بعد از جنگ اوکراین نسبت، به تحولات قفقاز بی توجه شد و چشم خود را به روی پیوند عمیق ترکیه و آذربایجان بست.
موفقیت آذربایجان در جنگ 2020 قره باغ، ضعف ایران را آشکار کرد. تهران که پیشتر باکو را تهدید به عملیات نظامی کرده بود، در مواجهه با این جنگ به نفع آذربایجان موضع گرفت و گفت: «ما معتقدیم پایان اشغال باعث ثبات در منطقه می شود».
از انسو توافق آتش بسی که با میانجیگری روسیه بدست آمد، ایران را بیش از پیش از معادلات منطقه حذف کرد. در این توافق مقرر شد که با حضور روسیه و ترکیه (و بدون حضور ایران) یک مرکز حافظ صلح تشکیل شود و ارتباطات اقتصادی و حمل و نقلی بین آذربایجان و نخجوان برقرار گردد. با گنجانده شدن این بند، علی اف به سرعت بحث کریدور زنگزور را پیش کشید؛ ایده ای که با استقبال روسیه و ترس و تردید ایران مواجه شد.
کریدور زنگزور که نام خود را از استان زنگزور در جمهوری آذربایجان گرفته، با گذر از استان سیونیک در جنوب ارمنستان و قطع دسترسی ایران به آن کشور، آذربایجان را به نخجوان متصل می کند. زمانی که علی اف برای اولین بار در آوریل 2021 پیشنهاد ایجاد این کریدور را داد، اعلام کرد که اگر ارمنستان با آن موافقت نکند، به زور متوسل می شود. این کریدور سبب پیوند ترکیه با سایر کشورهای ترک شده، راه دسترسی ایران را به اروپا قطع می کند، سبب افزایش حضور اسرائیل در مرزهای ایران می شود و برای جاه طلبی های تهران در قفقاز جنوبی پیامد خوبی ندارد.
نکته اینجاست که برخلاف مقامات تهران، پاشینیان و کابینه اش کاملا مخالف کریدور زنگزور نیستند. ارمنستان نزدیک به سه دهه است که از پروژه های اقتصادی مختلف از جمله خط لوله ترانس آناتولی، راه آهن باکو-تفلیس-قارص و کریدور شمال-جنوب کنار گذاشته شده است. پاشینیان خواهان پایان دادن به انزوای اقتصادی کشورش است که از سوی آذربایجان و ترکیه بر این کشور تحمیل شده است. البته احداث کریدور سبب ایجاد نگرانی هایی در مورد حاکمیت و تعیین مرزها در ارمنستان شده است؛ ولی تفلیس در حال ارزیابی این طرح است و ممکن است با آن موافقت کند. طرحی که در صورت اجرایی شدن، هیچ سودی برای ایران ندارد و صرفا بر مشکلات این کشور میافزاید.
اگوست 2021 آذربایجان با استفاده از مناطقی که در پی پیروزی در جنگ در جنوب شرقی ارمنستان بدست آورده بود، یک ایست بازرسی در مسیر ترانزیتی شمال به جنوب ایران ایجاد کرد و سربازان آذربایجانی شروع به گرفتن گمرک از رانندگان ایرانی کردند؛ اگر راننده ای از انجام دستور سر باز می زد، دستگیر می شد. ایران با افزایش حمل و نقل دریایی به قزاقستان و روسیه از طریق دریای خزر و ساخت جاده جدیدی برای دور زدن مسیر ترانزینی که تحت کنترل آذربایجان افتاده بود، سعی کرد نسبت به این اقدام واکنش نشان دهد.
گرچه مشارکت اقتصادی ایران با روسیه افزایش یافته ولی تلاش هایی که برای مهار توسعه طلبی های آذربایجان انجام می دهد، اغلب با نگاه منفی روسیه همراه است. زمانی که آذربایجان رزمایش مشترکی را با پاکستان و ترکیه در مرزهای ایران انجام داد، ایران با برگزاری رزمایش فاتحان خیبر که برای بازدارندگی آذربایجان طراحی شده بود، واکنش نشان داد ولی کرملین که در قبال رزمایش آذربایجان سکوت کرده بود، علنا به ایران تاخت و رزمایش ایران را محکوم کرد.
مارس 2022 نیروهای آذربایجان اردوگاههایی را در شرق ارمنستان برپا کردند. از آنجا که مرز بین دو کشور به شکل دقیقی تعیین نشده، روسیه به تعهداتی که طبق پیمان امنیت جمعی دارد، عمل نکرد؛ به این ترتیب بار دیگر درگیری های مرگباری بین دو طرف آغاز شد. این اتفاق درست زمانی رخ داد که ایران پیشنهاد کریدور ارس را به جای زنگزور مطرح کرد؛ این کریدور آذربایجان را به نخجوان متصل می کند ولی به جای ارمنستان از خاک ایران می گذرد. علی اف ضمن امضای یادداشت تفاهمی برای ساخت این کریدور، همچنان بر احداث کریدور زنگزور اصرار داشت. با وقوع درگیری مجدد بین ارمنستان و اذربایجان، روابط ایران و اذربایجان از یکسو و روسیه و ارمنستان از سوی دیگر به پایین ترین حد خود رسید.
این درگیری، بار دیگر نگرانی ایران را از حمله آذربایجان به سیونیک افزایش داد؛ حمله ای که با امتناع روسیه از انجام وظایف خود طبق پیمان امنیت جمعی، محتمل تر شده بود. بر این اساس ایران ماه اکتبر دست به رزمایش دیگری در مرز با آذربایجان زد و کوشید مخالفت خود را با هرگونه تغییر در مرز ایران و ارمنستان نشان دهد
علی اف با دستگیری 19 نفر به اتهام جاسوسی برای ایران، واکنش نشان داد و در سخنرانی که متعاقب آن انجام داد، اقلیت آذری زبان ایران را بخشی از مردم خود خواند. آذربایجان همچنین در اقدامی که نقض آشکار توافقنامه آتش بس 2020 بود، با ایجاد یک ایست بازرسی در کریدور لاچین، عملا قره باغ کوهستانی را محاصره کرد. دلسری ارمنستان از روسیه، این کشور را بر آن داشت تا برای بهره مندی از حمایت نظامی و دیپلماتیک، بدنبال منابع جایگزین باشد و به سوی کشورهای دشمن ایران –اتحادیه اروپا و آمریکا- روی آورد. پوتین که از این اقدام ناخرسند بود، درصدد برامد درس عبرتی به پاشینیان دهد؛ پس تلویحا حمله 23 سپتامبر آذربایجان به قره باغ کوهستانی را تأیید کرد. به این ترتیب در کمتر از 24 ساعت نیروهای آذربایجان به چندین قرن کنترل ارامنه بر قره باغ پایان دادند؛ اتفاقی که باعث شد اندک اعتباری که برای روسیه در ارمنستان باقی مانده بود از بین برود و تهدیدات نظامی ایران علیه آذربایجان کاملا بی معنی شود
این پیروزی نشان داد که ایران هیچ علاقه ای به مقابله با آذربایجان ندارد. ایران به انفعالی که در طول جنگ 2020 داشت ادامه داد و از نظر نظامی هیچ کاری در پاسخ به فتح قره باغ توسط آذربایجان نکرد. این رویکرد نشان می دهد که در صورت حمله آذربایجان به سیونیک برای اجرایی کردن کریدور زنگزور، واکنش احتمالی تهران چه خواهد بود
حالا ایران امیدوار است با اتخاذ سیاست همکاری به جای رویارویی، نفوذ و سلطه خود را بر منطقه بازبدست آورد. تهران با احداث پروژه های توسعه در امتداد روهای ارس و استاراچای، درصدد است تا احتمال اجرایی شدن کریدور ارس را تقویت کند. حتی در شرایطی که ترکیه با نیروهای آذربایجان و تاجیکستان در مرز ارمنستان و نخجوان درحال انجام رزمایشی مشترک بود، ایران اعلام کرد که می خواهد با آذربایجان یک رزمایش دریایی برگزار کند
به این ترتیب ایران با علم به عدم بازدارندگی نظامی خود، امیدوار است تا از نشست 3+3 برای پایان مناقشه در منطقه و ایجاد ثبات استفاده کند و از طریق تعامل با آذربایجان، دسترسی مرزی خود را با ارمنستان حفظ نماید. ولی این رویکرد مملو از مشکلات پیش بینی نشده است و ممکن است به شکست ختم شود
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما