آخرین تلاش آمریکا برای تغییر در خاورمیانه
دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا در کنفرانس خبری هفته گذشته خود با بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل، بر ایده خود مبنی بر جابه جایی فلسطینیان غزه، در اختیار گرفتن مالکیت غزه توسط آمریکا و تبدیل آن به منطقه ای توریستی و لوکس در مدیترانه تأکید کرد و گفت که به مدت چندین ماه این موضوع را از زوایای مختلف بررسی کرده است. وی تکرار طرح ها و راه حل هایی را که بارها و بارها اتفاق افتاده و تنها به مرگ و ویرانی بیشتر در غزه منجر شده است، اشتباه دانست و تأکید کرد که نمی توان همینطور ادامه داد و باید از تاریخ درس گرفت
رؤیای مقامات آمریکا برای تغییر خاورمیانه، امری بی سابقه نیست؛ اما بسیاری از این تلاش ها با شکست مواجه شده است. از جمله این تلاش هایِ ناموفق، مأموریت مبهم ایالات متحده برای کمک به دولت لبنان در سال 1983 بود که با حمله انتحاری و کشته شدن 241 نظامی آمریکایی به پایان رسید. نمونه دیگر، حمله سال 2003 به عراق بود که منجر به تلفات گسترده نیروهای آمریکایی، افزایش نفوذ ایران در منطقه و قدرت گرفتن تروریست های اسلامگرا شد
ایده اخیر ترامپ را می توان نقطه پایانی بر سیاست آمریکا مبنی بر راه حل دو کشوری دانست. این در حالی است که این راه حل، توسط بیشتر کشورهای جهان و دولت های گذشته جمهوری خواه و دموکرات آمریکا حمایت شده است
واکنش جهانی به ایده ترامپ عمدتا منفی بوده و تنها اسرائیل از آن حمایت کرده است. نتانیاهو روز چهارشنبه در گفتگو با فاکس نیوز، درباره طرح ترامپ برای غزه گفت: «این اولین طرح خوبی است که تاکنون شنیده ام؛ باید این طرح را دنبال و اجرایی کرد». روز پنجشنبه هم وزیر دفاع اسرائیل، ارتش این کشور را مأمور کرد تا برنامه ای برای تسهیل خروج داوطلبانه ساکنان غزه تهیه کند
ترامپ در کنفرانس خبری با نتانیاهو افزود که در حال بررسی «حمایت از حاکمیت اسرائیل بر کرانه باختری است و احتمالا در مورد این موضوع خاص، در چهار هفته آینده بیانیه ای خواهد داد». هم اکنون 3 میلیون فلسطینی در کرانه باختری زندگی می کنند
درحالی که بسیاری از قانونگذاران دموکرات، طرح ترامپ را «پاکسازی قومی» نامیدند، بسیاری از جمهوری خواهان موضع محتاطانه تری در پیش گرفتند. برای مثال سناتور جان کورنین نماینده تگزاس گفت که این طرح می تواند آغاز گفتگوها در مناقشه اسرائیل و فلسطین باشد.
روز پنجشنبه ترامپ از بخشی از طرح خود که شامل استفاده از نیروهای نظامی آمریکا برای تسهیل تصرف و بازسازی غزه بود، عقب نشینی کرد. این قسمت از طرح، حتی در میان جمهوری خواهان طرفدار نداشت و با وعده انتخاباتی ترامپ مبنی بر پایان دادن به درگیری های نظامی در خارج از کشور، در تضاد بود
ترامپ در پست هایی که در شبکه های اجتماعی منتشر کرد، از این نوشت که اسرائیل پس از پایان جنگ و اسکان دادن فلسطینیان در کشورهای دیگر، غزه را به ایالات متحده تحویل خواهد داد؛ پس از آن آمریکا با همکاری تیم هایی از سراسر دنیا، یکی از بزرگترین و چشمگیرترین پروژه های توسعه ای جهان را در غزه اجرا خواهد کرد. وی تأکید نمود که اجرای این طرح، نیازمند حضور سربازان آمریکایی نخواهد بود
استیون کوک عضو شورای روابط خارجی، ایده ترامپ را در راستای دیگر طرح های بلندپروازانه آمریکا برای تغییر خاورمیانه دانست. او به نمونه های دیگری از جمله حمله نظامی به عراق، جنگ در افغانستان و تلاش های ناموفق آمریکا در قضیه اسرائیل و فلسطین اشاره کرد
دیوید میلر از بنیاد کارنگی نیز طرح ترامپ برای غزه را دور از ذهن دانست و گفت: «این طرح عملی نیست و اگر به هر دلیلی اجرایی شود، در کنار سایر اقدامات ناموفق و اشتباه آمریکا در خاورمیانه قرار خواهد گرفت». میلر یکی از پیامدهای طرح ترامپ را تقویت راست گراترین و افراطی ترین دولت تاریخ اسرائیل دانست
در آمریکا هر دولتی که بر سر کار آمده، از جمله اهداف خود را حفظ ثبات در خاورمیانه، محافظت از اسرائیل و پایبندی به راه حل دو کشوری اعلام کرده است. در مسیر تحقق این اهداف ایالات، متحده تمام گزینه ها –به جز مداخله مستقیم نظامی- را امتحان کرده است
در دولت کلینتون ایالات متحده منابع قابل توجهی را به دو دولت اسرائیل و فلسطین اختصاص داد. این اقدام در چارچوب توافقنامه اسلو بود که سال 1993 بین اسرائیل و سازمان آزادیبخش فلسطین به امضا رسید. این توافقنامه کرانه باختری را به چند منطقه تقسیم می کرد که برخی از آنها تحت کنترل اسرائیل است و برخی تحت کنترل فلسطین؛ همچنین حکومت سازمان خودگردان فلسطین به رسمیت شناخته شد
اما بخش عمده ای از این توافقنامه، سال 1996 و در پی ترور اسحاق رابین نخست وزیر وقت اسرائیل توسط یک راستگرای افراطی اسرائیلی، از هم پاشید. این ترور به تغییرات سیاسی بزرگی منجر شد و در نهایت به انتخاب بنیامین نتانیاهو برای نخستین بار انجامید
تلاش های کلینتون برای احیای روند صلح، در نشست سال 2000 در کمپ دیوید و با حضور ایهود باراک نخست وزیر اسرائیل و یاسر عرفات رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین، به اوج خود رسید. ولی گفتگوها به دلیل ناتوانی طرفین در حل و فصل اختلافات خود بر سر مرزهای کرانه باختری، غزه و بیت المقدس (که هر دو طرف آن را پایتخت خود می دانستند) شکست خورد
در زمان ریاست جمهوری جورج دبلیو بوش، قیام فلسطینیان منجر به تشدید کنترل اسرائیل بر سرزمین های اشغالی شد. سال 2005 اسرائیل از غزه عقب نشینی کرد ولی کنترل خود را بر تمام ورودی های دریایی و زمینی غزه حفظ نمود. از سوی دیگر جنگ قدرت بین تشکیلات خودگردان فلسطین و حماس، منجر به تسلط حماس بر غزه در انتخابات 2006 شد
دولت اوباما که وارث نابسامانی های ناشی از حضور آمریکا در عراق و افغانستان در دوران بوش بود، تلاش زیادی کرد تا تشکیلات خودگردان فلسطین در کرانه باختری تقویت شود و زمینه تشکیل دولت فلسطینی فراهم گردد. ولی با بازگشت نتانیاهو به قدرت در سال 2009 و روی کار آمدن دولت های عموما دست راستی در اسرائیل، موفقیت چندانی در روند صلح و پیشرفت راه حل دو کشوری حاصل نشد
ترامپ در دوره نخست ریاست جمهوری خود، به اکثر این تلاش ها پایان داد؛ مالکیت اسرائیل بر بلندی های جولان را به رسمیت شناخت، بر پایتختی بیت المقدس در اسرائیل مهر تأیید زد، به حمایت آمریکا از تشکیلات خودگردان فلسطین پایان داد و در عوض برای عادی سازی روابط اسرائیل با همسایگان عرب خود فشار آورد. سال 2020 او طرح صلحی را ارائه کرد که به اسرائیل اجازه الحاق و شهرک سازی بیشتر در کرانه باختری را در ازای مشوق های اقتصادی به فلسطینیان می داد؛ اما این طرح با شکست وی در انتخابات متوقف شد.
درحالی که دولت بایدن در تلاش برای احیای مجدد طرح دو کشوری بود، حماس خود را برای جنگ آماده می کرد. درگیری های دوره ای بین حماس و اسرائیل تشدید شده بود و شبه نظامیان حماس زرادخانه خود را با کمک ایران تقویت کرده بودند. اوج این درگیری ها در 7 اکتبر 2023 بود که طی آن حمله حماس به جنوب اسرائیل، حدود 1200 کشته و بیش از 250 گروگان برجای گذاشت
به گفته وزارت بهداشت غزه، حملات اسرائیل به این منطقه، آن را به مکانی غیرقابل سکونت با بیش از 46000 کشته فلسطینی تبدیل کرده است. اکنون آتش بس شکننده ای که با میانجیگری دولت بایدن به دست آمد، به توقف موقت درگیری ها و آزادی گروگان ها منجر شده است
تام فلچر معاون امور بشردوستانه دبیرکل سازمان ملل، یکشنبه پس از سفر به غزه، در مصاحبه با خبرنگاران در مورد طرح ترامپ گفت که نظر بسیاری از مردم را در مورد این طرح پرسیده است و همه آنها گفته اند که هیچ جا نمی روند و همچون گذشته خانه های خود را می سازند
پیامدهای جبران ناپذیر طرح ترامپ در مورد غزه
دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا بدون توجه به پیامدهای تصمیمات و سیاست های خود، برنامه جدیدی را برای خاورمیانه اغاز کرده است. آیا این برنامه ممکن است توافق آزادی گروگان ها را برهم بزند؟ و چه پیامدهای دیگری دارد؟
در پی اظهارات ترامپ مبنی بر تصرف نوار غزه توسط آمریکا، به ارتش اسرائیل دستور داده شده تا طرح هایی برای خروج فلسطینیان از غزه آماده کند. ترامپ در سخنان خود گفت: «ما مالک غزه خواهیم شد و مسئول خنثی کردن همه بمب های منفجر نشده در این منطقه خواهیم بود»
پس از چندی کاخ سفید اظهارات ترامپ را اصلاح کرد و گفت که ایالات متحده تعهدی برای بازسازی غزه یا اعزام نیرو به آن منطقه ندارد. اما ترامپ بار دیگر بر نقش ایالات متحده در غزه تأکید کرد و گفت که اسرائیل نوار غزه را به آمریکا تحویل می دهد. این اظهارات نشان می دهد که اسرائیل قصد ترک غزه را ندارد؛ این امر می تواند بهانه ای به دست حماس دهد تا از اجرای مراحل دیگر توافق سرباز زند و حتی ممکن است که جنگ از سر گرفته شود
طرح ترامپ را می توان اعلامیه دوم بالفور یا نکبت دوم نامگذاری کرد. این طرح هیچ توجهی به هویت و کرامت فلسطینیان ندارد. ترامپ از مرگ و ویرانی غزه صحبت می کند ولی این موضوع را نادیده می گیرد که نتانیاهو مسئول این فجایع و تخریب است
برخی این نظریه را مطرح می کنند که طرح ترامپ در واقع تاکتیکی برای چانه زنی است؛ ولی در صورت صحت این نظر، باید اعلام کنیم که این تاکتیک از همان ابتدا شکست خورده و خسارات زیادی به روند شکننده صلح و اعتبار آمریکا وارد کرده است
راه نجات برای نتانیاهو
ترامپ حامی راستگراهای مذهبی اسرائیل است و بارها اعلام کرده است که هیچ تضمینی برای پابرجا ماندن توافق آتش بس فعلی وجود ندارد. او با این کار راه را برای نتانیاهو باز کرده است تا هر وقت که بخواهد، این توافق شکننده را لغو کند.
از سوی دیگر با اعلام طرح ترامپ، نتانیاهو می تواند به گروههای راست گرای افراطی نشان دهد که تنها شخصیت سیاسی است که می تواند رئیس جمهور آمریکا را با برنامه ها و سیاست های خود همراه کند. نتانیاهو و راست گرایان افراطی همواره خواهان زدن مهر پایان بر طرح صلح با فلسطینیان بودند؛ حالا این خواسته، با طرح ترامپ برای غزه، بیشتر از همیشه رنگ واقعیت به خود گرفته است. ترامپ به جای تلاش برای بیرون راندن شهرک نشینان غیرقانونی اسرائیلی و هموار کردن راه برای تشکیل کشور فلسطین، طرحی را ارائه کرده است که با آواره کردن فلسطینیان غزه، به طرح تشکیل کشور فلسطین برای همیشه پایان می دهد و این همان چیزی است که نتانیاهو همیشه بدنبال تحقق آن بوده است
از نظر برخی از تحلیلگران، طرح ترامپ برای در اختیار گرفتن حاکمیت غزه توسط آمریکا، می تواند بخشی از یک توافق بزرگتر باشد و ممکن است ترامپ در ازای این اقدام، حاکمیت اسرائیل بر کرانه باختری را به رسمیت بشناسد. حاکمیت اسرائیل بر کرانه باختری، خواسته ای است که بسیاری از جناح های دست راستی اسرائیل سالهاست بدنبال آن بوده اند
خشم اعراب
ممکن است از نگاه ترامپ، غزه جای بسیار خوبی برای فروش املاک و مستغلات باشد و باتوجه به سوابق ترامپ در این حرفه، اینکه او اینگونه فکر می کند، جای تعجب ندارد؛ اما این موضوع برای کشورهای همسایه، موضوع مرگ و زندگی است. پیشنهاد ترامپ موجودیت مصر و اردن را تهدید می کند؛ اسکان فلسطینیان در این دو کشور باعث بی ثباتی و تضعیف دولت، دامن زدن به افراط گرایی و تبدیل این دو کشور به پایگاهی برای انجام حملات فلسطینیان به اسرائیل می شود و معاهده صلح آنها با اسرائیل را به ورطه نابودی می کشاند
ترامپ با شعار «اول آمریکا» روی کار آمد ولی طرح غزه با این شعار مغایرت دارد. آواره کردن مردم غزه می تواند سبب بی ثباتی کشورهایی شود که روابط خوبی با واشنگتن دارند و حتی ممکن است به سقوط حکومت هایی منجر شود که دوست آمریکا و غرب هستند
مصر قبلا هشدار داده است که اقدام اسرائیل برای بیرون راندن فلسطینیان، به منزله پایان معاهده صلح بین دو کشور است. این هشدار مصر را نباید تنها بلوف و تهدید تلقی کرد؛ به خصوص که در این تحولات، رسانه ها، فعالان مدنی، دانشگاهیان، کاربران شبکه های اجتماعی و حتی اخوان المسلمین مصر با دولت سیسی همراه و هم نظر هستند
در اردن اخوان المسلمین پس از انتخابات سپتامبر، قدرت قابل توجهی در پارلمان بدست آورده و اکثر مردم نیز فلسطینی تبار هستند. با این تفاصیل اخراج فلسطینیان از غزه، می تواند دولت امان را در خطر سقوط کامل قرار دهد
کشورهای حوزه خلیج فارس نیز تمایلی به طرح ترامپ ندارند و آن را تهدیدی علیه امنیت خود می دانند. سلطه آمریکا بر غزه می تواند به گروههای نیابتی ایران در منطقه بار دیگر مشروعیت دهد و حتی آغازگر جنگی منطقه ای باشد. به همین دلایل شاهد بودیم که عربستان پس از اعلام طرح ترامپ، بر موضع تزلزل ناپذیر خود در حمایت از تشکیل کشور فلسطین تأکید کرد و پنج وزیر امور خارجه عرب از جمله وزیران خارجه عربستان و قطر و امارات، در نامه ای به ترامپ مخالفت خود را با جابه جایی فلسطینیان اعلام کردند
بدون اولویت، بدون چشم انداز، بدون صلح
باتوجه به آنچه گفتیم پیشنهاد ترامپ با تمام اولویت ها و برنامه های انتخاباتی او در تضاد کامل قرار دارد؛ زیرا می تواند به دور دیگری از جنگ در غزه دامن بزند، صلح اسرائیل را با مصر و اردن به خطر اندازد، روایت مقاومت را احیا کند و بار دیگر نام ایران را به عنوان بازیگری مهم و تأثیرگذار در مسائل امنیتی منطقه مطرح کند. همچنین می تواند به چین و روسیه فرصت دهد تا خود را به عنوان قهرمانان مقابله با استعمار نوین آمریکا در چشم کشورهای منطقه و جنوب جهانی معرفی کنند و به حماس اجازه دهد تا آزادی گروگان ها را به تأخیر بیندازد
این طرح همچنین نشان داد که نتانیاهو و راست افراطی اسرائیل چگونه می خواهند کل خاورمیانه را تغییر دهند. نخست وزیر اسرائیل تا آنجا پیش رفت که خواهان ایجاد کشوری فلسطینی در عربستان شد و عملا چشم خود را بر عادی سازی رابطه با سعودی بست
با گذشت زمان آمریکایی ها متوجه خواهند شد که دولت نتانیاهو با ایجاد مانع در مسیر صلح، آسیب بیشتری به منافع ایالات متحده در منطقه، نسبت به بدترین دشمنان واشنگتن وارد می کند
ایده ترامپ عملی نخواهد شد
اولین چیزی که باید در مورد پیشنهاد دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا در مورد غزه گفت، این است که اخراج اجباری 2 میلیون نفر، اقدامی غیراخلاقی و غیرقانونی است
فلسطینیان در طول بیش از یک قرن نشان داده اند که تنها بدنبال یک زندگی بهتر نیستند، بلکه به شدت حس ملی گرایی دارند و همین امر باعث می شود که به راحتی میهن خود را ترک نکنند. مقاومت برای حفظ خاک، برای فلسطینیان ارزشی بنیادین است. خاطره (نکبت) یا فاجعه فلسطین در سال 1948 که طی آن صدها هزار فلسطینی برای همیشه از سرزمین های خود رانده شدند، هنوز در اذهان فلسطینیان زنده مانده و باعث شده است که با طرح ترامپ به شدت مخالفت کنند
اینکه به آن دسته از مردم غزه که مایل به مهاجرت هستند اجازه این کار را دهیم، اقدامی قانونی و اخلاقی است و به احتمال زیاد عده ای از فلسطینیان خواهان این هستند که به خانواده های خود فرصتی برای زندگی بهتر در کشوری دیگر بدهند. برخی از فلسطینیان سالها است که به هر کشوری که اجازه ورود داشتند، کوچ کردند؛ اما طرح ترامپ با مهاجرت از روی میل و اراده فرق دارد
این طرح غیرعملی است زیرا موفقیت آن مستلزم حمایت فعال چندین کشور عربی است و این درحالی است که هیچ کشوری نمی تواند یا نمی خواهد که به این طرح تن دهد. دولتمردان عرب دهه هاست که (گرچه در ظاهر) آرمان فلسطین را محور سیاست های خود قرار داده اند. با این وصف کمک به خروج فلسطینیان از غزه و انتقال مالکیت غزه به آمریکا، خیانت به ناسیونالیسم فلسطینی و عربی است. پذیرش و کمک به عملی شدن این طرح، اقدامی هم طراز با توافق ابراهیم و عادی سازی روابط با اسرائیل نمی باشد و سبب تضعیف مشروعیت سیاسی دولت های عرب می شود. به ویژه برای اردن این مسئله ای حساس است؛ زیرا توازن بین بومیان اردن و فلسطینی تبارها را برهم می زند و پیامدهای سیاسی و جمعیتی بزرگی برای این کشور دارد. ورود صدها هزار پناهنده جدید فلسطینی، می تواند فشار اقتصادی مضاعفی بر اردن وارد کند و ثبات نظام حاکم را مورد تهدید قرار دهد
حمایت اعراب برای بازسازی غزه ضروری است. ترامپ درست می گوید که غزه به تلاش و بودجه عظیمی برای بازسازی نیاز دارد؛ بنابراین کشورهای خلیج فارس باید کمک مالی کنند و این درحالی است که به جز قطر، هیچکدام از این کشورها تمایل چندانی برای اعطای بودجه به فلسطینیان ندارند. این کشورها می خواهند به جای کمک بلاعوض، سرمایه گذاری کنند. درست است که کشورهای خلیج فارس نسبت به اردن و مصر حساسیت کمتری به آرمان فلسطین دارند؛ ولی آنها نیز باید افکار عمومی داخلی را در نظر بگیرند و ایده مالکیت آمریکا بر غزه و کوچ اجباری فلسطینیان چیزی نیست که آنها بتوانند براحتی از آن حمایت کنند.
آمریکا با استفاده از اهرم های فشار خود می تواند تغییرات زیادی ایجاد کند؛ ولی نمی تواند کشورها را مجبور کند تا منافع ملی خود را نادیده بگیرند. از نظر ترامپ مردم آمریکا نیز باید با اداره غزه توسط ایالات متحده موافق باشند؛ ولی اکثر آمریکایی ها ممکن است این مسئله را نپذیرند. برای مثال لیندسی گراهام سناتور جمهوری خواه گفت که رأی دهندگانش در کارولینای جنوبی اشتیاقی به مالکیت آمریکا بر غزه ندارند. اگر طرح ترامپ عملی شود، ممکن است آمریکا برخلاف تصور خود با چالش ها و پیچیدگی های بسیاری مواجه گردد
برخی معتقدند که هدف ترامپ از این طرح اجرای واقعی ان نیست، بلکه او این مسئله را مطرح کرده تا در مذاکراتی، از طرف های مقابل، در ازای منصرف شدن از موضع خود، امتیاز بگیرد. برای مثال در توافق ابراهیم، طرح الحاق رسمی بخش هایی از کرانه باختری به اسرائیل کنار گذاشته شد؛ این بار نیز ممکن است در توافق احتمالی بین عربستان و اسرائیل، از الحاق غزه چشم پوشی شود. اما مسئله این است که اگر موضع اولیه بیش از حد خیالی یا غیرقابل قبول برای طرف مذاکره باشد، می تواند به جای کمک به پیشرفت گفتگوها، مانع از توافق شود. چنانکه هم عربستان و هم دیگر بازیگران بزرگ عرب، بلافاصله بعد از اعلام طرح ترامپ، آن را رد کردند. اگر ترامپ می خواست به بهبود وضعیت بشردوستانه در غزه کمک کند، می توانست از کشورهای عربی بخواهد که حاضر به پذیرش موقت شماری از مردم غزه شوند؛ ولی حالا که از طرح خود برای مالکیت غزه رونمایی کرده است، نمی تواند انتظار همراهی کشورهای عرب را داشته باشد
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما