افزایش قدرت شبه نظامیان عراقی

ماه ژوئن به مناسبت هفتمین سالگرد تشکیل حشد شعبی، مراسم رژه ای با حضور هزاران شبه نظامی در استان دیاله عراق در نزدیکی مرز ایران برگزار شد. در این مراسم که به صورت زنده از یوتیوب پخش می شد همه فرماندهان حشد شعبی در کنار نخست وزیر عراق حضور داشتند و با نمایش تانک ها و سایر تجهیزات نظامی خود، نشان دادند که ترور سردار سلیمانی و ابومهدی مهندس، تأثیری در قدرتشان نداشته است و آنها همچنان بر بیرون راندن نظامیان آمریکایی از کشور مصمم هستند

به گفته «جعفر حسینی» سخنگوی نظامی کتائب حزب الله «این مراسم پیامی بود به کسانی همچون آمریکا که سعی در تضعیف و برچیده شدن حشد شعبی دارند؛ حشد شعبی باقی می ماند و از نظر تجهیزات و آموزش روز به روز پیشرفت بیشتری می کند»

یکی از مقامات آمریکاییِ آگاه از مسائل عراق، در خصوص ظرفیت ها و توانایی فعلی حشد شعبی در مقایسه با دو سال گذشته گفت: «آنها در حال حاضر از پول و اسلحه بسیار بیشتری در مقایسه با دو سال قبل برخوردار هستند»

به گفته مقامات عراقی و آمریکایی، از زمان ترور سلیمانی و مهندس، شبه نظامیان تحت حمایت ایران برای گرفتن انتقامِ شهادت رهبران خود بسیج شده اند و راههای پیچیده تری نیز برای هدف گرفتن ائتلاف به رهبری آمریکا در عراق یافته اند. این تغییرات نشان می دهد تروری که قرار بود به گفته دولت ترامپ «بازدارنده ای واقعی» در برابر شبه نظامیان باشد، در جلوگیری از انجام حملات بیشتر علیه نیروهای آمریکایی ناکام مانده است

در واقع این ترور عراق را وارد چرخه جدیدی از بی ثباتی کرد؛ زیرا پس از آن، شبه نظامیان عملیات خود را تشدید کرده و گسترش دادند. در سال جاری دوبار دولت بایدن دستور حمله به شبه نظامیانِ مورد حمایت ایران را به تلافی حملاتی که علیه نیروهای آمریکایی انجام داده بودند، صادر کرد

از سوی دیگر با خروج نظامی ایالات متحده از عراق، توان نیروهای امنیتی آن کشور برای کنترل شبه نظامیان روز به روز کمتر می شود. هفته گذشته مصطفی کاظمی و جو بایدن توافق کردند که نیروهای رزمی آمریکا را پس از هفت سال مبارزه با داعش از عراق خارج کنند؛ البته این اقدام بیشتر نمادین است، زیرا بیشتر سربازان در نقش های غیر رزمی، به حضور خود در عراق ادامه می دهند. پیش از اعلام این خبر، یک مقام آمریکایی این تصمیم را اقدامی در جهت نجات کاظمی از فشار گروههای مورد حمایت ایران دانسته بود که بر خروج کامل نیروهای خارجی از عراق اصرار دارند

مقامات عراقی معتقدند عدم پیش بینی عواقب ترور سلیمانی، نشان دهنده درک محدود دولت آمریکا از شرایط پیچیده داخلی عراق است. به گفته این مقامات، این ترور باعث شد که شبه نظامیان حملات خود را علیه اهداف آمریکایی و عراقی بیشتر کنند و اوضاع عراق شکننده تر شود

حشد شعبی در سال 2014 و برای مبارزه با داعش تشکیل شد و در کنار آمریکا همکاری موفقی داشت؛ اما در پی شکست داعش در سال 2017 اختلافات بین شبه نظامیان تحت حمایت ایران و نیروهای آمریکایی رو به افزایش گذاشت

حمله ژانویه 2020 به کاروان سلیمانی در فرودگاه بغداد تنش بین ایران و آمریکا را به اوج رساند و عراق صحنه تقابل غیرمستقیم دو کشور شد

اواخر سال 2019 حملاتی بین آمریکا و گروههای مورد حمایت ایران رد و بدل شد که در نتیجه آن یک پیمانکار آمریکایی و 27 رزمنده کتائب حزب الله جان خود را از دست دادند. کشته شدن این تعداد از شبه نظامیان، باعث شد که عده ای به سفارت آمریکا در بغداد حمله کنند. چند روز بعد از ترور سلیمانی و مهندس هم بیش از صد سرباز آمریکایی در حمله تلافی جویانه موشکی ایران به پایگاهی در غرب عراق دچار آسیب مغزی شدند

دونالد ترامپ رئیس جمهور وقت آمریکا گفت هدف از حمله به سلیمانی متوقف کردن جنگ بوده و بر اساس اطلاعاتی که فرماندهان آمریکایی در اختیارش گذاشته اند –مبنی بر اینکه سلیمانی در تدارک حمله ای قریب الوقوع علیه منافع آمریکا است- دست به ترور زده است. اما هیچ مدرکی را برای اثبات ادعاهایش در اختیار رسانه ها قرار نداد و سازمان ملل حمله منجر به مرگ سلیمانی و مهندس را غیرقانونی اعلام کرد.

اقدام یکجانبه آمریکا در خاک عراق، واکنش مقامات سیاسی آن کشور را علیه حضور آمریکا برانگیخت. در پی این ترور، پارلمان عراق رأی به اخراج همه نیروهای آمریکایی و ائتلاف داد و متعاقب این رأی، ایالات متحده تعداد سربازان خود را از 5000 تن به 2500 تن کاهش داد و چندین پایگاه را تخلیه کرد. البته به گفته مقامات ائتلاف، خروج از عراق از قبل برنامه ریزی شده بود، زیرا عملیات ضد داعش رو به اتمام بود. اما ترور سلیمانی، نیروهای آمریکایی را در معرض انتقام قرار داد و روابط عراق و آمریکا را متشنج کرد

در بیانیه اخیری که واشنگتن و بغداد بر سر خروج 2500 سرباز باقی مانده صادر کردند، این اجازه به نیروهای آمریکایی داده می شود تا تحت عنوان مربی و مشاور به حضور خود در عراق ادامه دهند. این بیانیه در عین حال به کاظمی این امکان را می دهد که نشان دهد از تصمیم پارلمان برای اخراج نیروهای نظامی خارجی پیروی کرده است

پس لرزه های سیاسی ترور سلیمانی و مهندس، نشان می دهد که آمریکا در هدف خود مبنی بر جلوگیری از حملات شبه نظامیانِ تحت حمایت ایران به نیروهای خود، نتیجه معکوس گرفته است

شبه نظامیان در تلاش برای تحکیم قدرت خود، نه تنها حملاتشان را علیه منافع آمریکا افزایش داده اند، که فعالان، تحلیلگران، رهبران معترضان و مقامات امنیتی عراق را نیز هدف می گیرند. کمیسیون حقوق بشر عراق از اکتبر 2019، 81 مورد سوء قصد ثبت کرده که از این تعداد 34 مورد موفقیت آمیز بوده است.

به گفته یکی از مقامات ارشد دولت عراق «عملیات شبه نظامیان افزایش یافته است». وی خاطر نشان کرد که شبه نظامیان در راستای براندازی دولت، آشکارا قدرت خود را –از طریق تشکیل گروههای پارتیزانی و آتش به اختیار- در خیابان ها به رخ می کشند. این اقدامات تلاش های آمریکا برای حمایت و تقویت دولت کاظمی را تضعیف کرده و اعتماد عمومی را نسبت به توانایی دولت عراق در پیاده کردن حاکمیت قانون، کم می کند

بنابراین کشتن مهندس و سلیمانی، توان تاکتیکی شبه نظامیان را مختل نکرده است بلکه صرفا باعث ایجاد خلأیی در رهبری این گروهها شده و نفوذ ایران در عراق را محدود کرده است

«حمدی ملک» از متخصصان امور عراق می گوید: «نمی توان خسارت ناشی از فقدان افرادی مانند سلیمانی و مهندس را برای استراتژی ایران در منطقه دست کم گرفت؛ اما اکنون که حشد شعبی جزئی از دولت شده و تا حد زیادی از نظر مالی مستقل است، ظرفیت های شبه نظامیان نیز رو به افزایش گذاشته است»

طبق فرمان سال 2018، حشد شعبی در شمار نیروهای امنیتی عراق گنجانده شد؛ به این ترتیب تمام گروههای ذیل حشد شعبی این فرصت را یافتند تا از سلاح و بودجه دولتی برخوردار شوند و رسمیت پیدا کنند. بودجه دولتی اختصاص داده شده برای حشد شعبی در سال 2021 دو و نیم میلیارد دلار بود که نسبت به سال 2019 افزایش 45.7 درصدی را نشان می داد

علاوه بر بودجه دولت، برخی از گروههای ذیل حشد شعبی از قدرت نظامی خود برای بدست گرفتن کنترل بخش های پردرآمد اقتصادی کشور استفاده کرده اند. گرچه اطلاعات مربوط به فعالیت های تجاری آنها اندک است اما همین منابع مالی به آنها اجازه می دهد تا از نظر مالی از تهران استقلال بیشتری یافته و به این ترتیب در صحنه عملیاتی نیز دیگر گوش به فرمانی چندانی از ایران نداشته باشند

این چیزی است که حمدی ملک نیز بر آن تأکید دارد «آنها دیگر همچون سابق نیازی به حمایت ایران ندارند»

چندین گروه تندرو، ذیل حشد شعبی هستند که به طور مستقل تحت نام «مقاومت اسلامی» فعالیت می کنند. این گروهها سال گذشته برای یافتن راههای مؤثرتری برای هدف گرفتن آمریکا کمیته مشترکی تشکیل دادند

به گفته آقای حسینی از اعضای کتائب حزب الله «این کمیته مشترک بعد از ترور سلیمانی و مهندس تشکیل شد». گروههای تشکیل دهنده این کمیته، شامل کتائب حزب الله، عصائب اهل حق، حرکت نجباء و کتائب سیدالشهداء است که به جز گروه آخر، مابقی از طرف آمریکا در لیست سازمان های تروریستی قرار گرفته اند

به گفته حسینی «گرچه هدف اولیه این گروهها اخراج نیروهای آمریکایی از عراق است؛ اما کمیته هدف بزرگتری دارد و آن حذف تمام نیروهای آمریکایی از منطقه می باشد»

در ماههای اخیر گروههای مقاومت برای حمله به تأسیسات ایالات متحده و ائتلاف، رو به استفاده از پهپاد آورده اند. گرچه هیچ گروهی رسما مسئولیت حملات پهپادی را بر عهده نگرفته است، اما حسینی بدون هیچ پروایی این حملات را به مقاومت اسلامی نسبت می دهد «این حملات روز به روز افزایش می یابد؛ ما به پهپاد اکتفا نکرده و از روش های دیگر نیز استفاده خواهیم کرد»

از آغاز سال 2021، 9 حمله پهپادی و 21 حمله موشکی، تأسیسات ائتلاف را در بغداد، اربیل و غرب عراق هدف قرار داده است. اکثر این پهپادها «پهپادهای انتحاریِ» ساخت ایران هستند که با GPS هدایت می شوند. اکنون ایالات متحده خرید سیستم های شناسایی و خنثی سازی پهپادی را تسریع کرده است؛ زیرا سال گذشته سیستم های دفاع هوایی ضد موشکی، در برابر حملات پهپادی بی اثر بود

روز 9 ژوئن حمله دو پهپاد به منطقه سبز بغداد که سفارت آمریکا در آنجا قرار گرفته، منجر به مجروح شدن دو پیمانکار شد. در پی این حمله، فرمانده ارشد ائتلاف، امکانات و تجهیزات هوایی که برای دفاع از نیروی زمینی عراق علیه داعش استفاده می شد را، برای حمایت از نیروهای ائتلاف اختصاص داد. به این ترتیب پس از ترور سلیمانی، این دومین بار بود که ائتلاف مجبور شد مأموریت خود را که جنگ با داعش بود، به دفاع از خود تغییر دهد؛ امری که نشان دهنده خصومت فزاینده با نیروهای آمریکایی بود

به گفته یکی از مقامات امنیتی عراق، وقتی آمریکا دید که دولت عراق به حملات شبه نظامیان پاسخ مناسب را نمی دهد، پشتیباتی هوایی از نیروی زمینی آن کشور را متوقف کرد «آنها (آمریکایی ها) هیچ واکنشی از جانب دولت عراق برای حمایت از پایگاههای خود در مقابل حملات پهپادی نمی دیدند». به این ترتیب عملیات شناسایی و پشتیبانی هوایی که در جنگ با داعش ضروری بود کاملا متوقف شد

روز 27 ژوئن دولت بایدن مدیریت اوضاع را در دست گرفت و دستور حمله به تأسیسات گروههای مورد حمایت ایران در نزدیکی مرز عراق و سوریه را صادر کرد؛ چراکه به گفته دولت آمریکا، از این پایگاهها در حمله پهپادی به پرسنل و تأسیسات آمریکا استفاده می شد. این عملیات که منجر به کشته شدن چهار تن از اعضای کتائب سیدالشهدا شد، دومین باری بود که بایدن علیه این گروهها اقدام نظامی می کرد. وزارت خارجه آمریکا این حملات را محدود خواند و بر قانونی بودن آن بر اساس قوانین بین المللی و قانون آمریکا تأکید کرد

اما مقامات عراقی می گویند شواهدی پیدا نکرده اند که ارتباط بین حملات پهپادی را با تأسیساتی که آمریکا هدف گرفت نشان دهد. آنها از رویکرد آمریکا و نداشتن استراتژی برای مقابله با مشکل انتقاد کردند و آن را باعث تنش زایی بیشتر در عراق دانستند

به گفته یکی از مقامات ارشد دولت عراق «برخی از تصمیمات آمریکا ناشی از درک نادرست وضعیت است. محاصره و مقابله خشونت آمیز با این گروهها، واکنش های بیشتری از طرف آنها بدنبال خواهد داشت»

یکی دیگر از نتایج پیامدهای ناخواسته ترور سلیمانی و مهندس این بود که گروههای تندرویی همچون کتائب حزب الله، از نام حشد شعبی برای کسب قدرت و منفعت بیشتر استفاده کردند.

مهندس به عنوان نفر دوم حشد شعبی، رقابت های دهها تیپ درون حشد را تحت کنترل نگه داشته بود و بین منافع گروههای وابسته به ایران و سایر گروههای شیعه، سنی، مسیحی و یزیدی موازنه ایجاد می کرد

اما پس از مرگ وی، شکاف ها عمیق تر شد. جانشین او «ابو فدک محمداوی» که فرمانده کتائب حزب الله بود –و همچون مهندس تحت تحریم های آمریکا قرار داشت- این موازنه را به نفع گروههای هوادار ایران تغییر داد

«علی حمدانی» فرمانده تیپ علی اکبر –از گروههای هوادار آیت الله سیستانی و یکی از چهار گروه معروف به «جناح های حرم»- با اشاره به این نظریه ایدئولوژیک که رهبر ایران حرف نهایی را در موضوعات دینی و سیاسی می زند، گفت: «همه بخش های حشد شعبی تحت کنترل مقاومت و آقای خامنه ای هستند»

سال 2014 بر اساس فتوای آیت الله سیستانی، دهها هزار مرد عراقی برای جنگ با داعش بسیج شدند و اینگونه بود که حشد شعبی شکل گرفت. حالا جناح های وفادار به سیستانی می ترسند که از حشد شعبی برای اهدافی غیر از جنگ علیه داعش استفاده شود.

حمدانی در مورد گروههای مقاومت می گوید: «آنها از نام و منابع حشد شعبی استفاده می کنند. آیت الله سیستانی فتوا نداده که با آمریکایی ها بجنگیم»

اختلاف و درگیری بین ایدئولوژی ها، باعث شده است که جناح های حرم از نخست وزیر بخواهند با صدور حکمی اجازه جدا شدن آنها را از حشد شعبی بدهد؛ مگر اینکه شبه نظامیانِ مقاومت موافقت کنند که حملات خود را به آمریکایی ها متوقف کرده، به قانون احترام بگذارند و از شرکت در انتخابات امتناع ورزند

کاظمی برای پرهیز از دشمنی شبه نظامیانِ مورد حمایت ایران، هنوز اجازه جدایی کامل جناح های حرم را نداده است. خروج این نیروها از زیر مجموعه حشد شعبی، باعث می شود گروههای مقاومت، مشروعیت خود را -که با فتوای آیت الله سیستانی بدست آورده بودند- از دست دهند و سایر گروهها و جناح های ذیل حشد شعبی را بر آن می دارد که از راه «جناح های حرم» پیروی کنند. به گفته حمدانی «نخست وزیر از ایجاد چنین وضعیتی می ترسد»

از آنجا که کاظمی نماینده هیچ حزبی نیست، برای انتخاب شدن به عنوان نخست وزیر بعد از انتخابات پارلمانی ماه اکتبر، نیاز به حمایت گسترده پارلمان از جمله جناح های سیاسی تحت حمایت ایران دارد

کاظمی می کوشد مشارکت و همکاری شبه نظامیان را جلب کرده و در عین حال آنها را تحت کنترل در آورد. نشانه این تلاش را می توان در حضور وی در رژه نیروهای حشد شعبی در دیاله دید. حضور کاظمی گامی بود برای تأکید بر مشروعیت حشد شعبی به عنوان یک نهاد دولتی و پس از آن انجام شد که فرماندهان این گروه به خواسته نخست وزیر تن دادند و موافقت کردند تصویر سلیمانی را در مراسم نگذاشته و پرچم آمریکا و اسرائیل را آتش نزنند

پایبندی شبه نظامیان به شروط کاظمی در مراسم رژه، از نظر برخی نشان می دهد که می توان این گروه ها را وادار کرد که به اقتدار دولت احترام بگذارند. به گفته یک مقام ارشد دولت عراق «سلام نظامی رزمندگان حشد شعبی به نخست وزیر به معنی اطاعت و وفاداری است»

از نظر بسیاری از رهبران عراق، تلاش برای جلب عناصر تندرو و وارد کردن آنان به فرایند سیاسی، بهترین راه حل مشکل است نه ترور

*منبع: پولیتیکو

مترجم: فاطمه رادمهر