اصلاحات در کشورهای خلیج فارس، واقعی اما پرخطر

عبارت «نان و سیرک» عبارتی است که یک نویسنده سعودی از آن برای ابراز تردیدهای خود در مورد وضعیت کشورش استفاده می کند. نویسنده وجود یک تناقض را در پادشاهی احساس می کند؛ از یکسو یارانه ها رفته رفته کمتر و کمتر می شود و مردم در مضیقه قرار می گیرند، و از سوی دیگر بن سلمان میلیاردها دلار هزینه می کند تا رونالدو را به کشور بیاورد و تور گلف برگزار کند

شش عضو شورای همکاری خلیج فارس برای چند دهه به مدد پول نفت، خدمات اجتماعی چشمگیر و مشابهی را برای مردم خود فراهم کرده بودند. درآمد نفت و گاز، خزانه آنها را پر می کرد و شهروندان از انواع یارانه ها و اشتغال در بخش دولتی بهره مند می شدند؛ به خارجی ها تنها تا زمانی که برای کشور سودمند بودند اجازه سکونت و کار داده می شد و بومیان و خارجی ها عمدتا دو زندگی جدا از هم داشتند

اما اوضاع در چند سال گذشته تغییرات سریعی کرده است: عربستان بسیاری از محدودیت های اجتماعی را کنار گذاشته و درهای کشور را به روی جهان باز کرده است. در تمام خلیج فارس تلاش می شود که اتباع این کشورها در بخش خصوصی وارد بازار کار شوند و دیگر تنها انتظار کار دولتی را نداشته باشند؛ یارانه ها کاهش یافته و دولت ها اقدام به اخذ مالیات های جدیدی کرده اند

البته کشورهای شورای همکاری در اتخاذ این سیاست ها یکپارچه نیستند؛ در کویت برای نسل جدید هیچ چیز تغییر نکرده است و سیاست های گذشته همچنان ادامه دارد. قطر با جمعیتی کوچک و درامد عظیم گاز عجله ای برای کاهش یارانه ها نمی بیند اما عربستان و امارات به سرعت در حال تغییر هستند. این دو کشور روی هم 75% جمعیت و 70% تولید ناخالص داخلی 2 تریلیون دلاری شواری همکاری خلیج فارس را تشکیل می دهند

حاکمان هر دو کشور برنامه هایی برای تنوع بخشیدن به اقتصاد و آماده سازی خود برای دوران پسانفت در پیش گرفته اند. آنها می خواهند در اقتصاد و سیاست جهان بازیگری مهم باشند و در عین حال شهروندان خود را نیز راضی نگه دارند

اما تنوع بخشیدن به اقتصاد مستلزم سوق دادن شهروندان از بخش دولتی به خصوصی و کاهش برخی از یارانه ها و خدمات اجتماعی است و این درحالی است که برخی از مردم برای این تغییرات آماده نیستند. از سوی دیگر در شرایطی که کشورها درهای اقتصاد خود را به روی جهان باز کرده اند، عرصه سیاست روز به روز بر مردم تنگ تر می شود

در بین کشورهای شورای همکاری، عربستان مشهودترین تغییرات را دارد. در کشوری که پیشتر با قوانین سخت اسلامی اداره می شد، حالا زنان از سال 2018 مجاز به رانندگی هستند، کنسرت خواننده های بزرگ برگزار می شود، درب سینماها به روی مردم باز شده است، الکل هنوز غیرقانونی است اما این قانون ممکن است به زودی در مناطقی که گردشگر خارجی در آنجا رفت و آمد می کند تغییر یابد.

این تغییرات چند هدف را دنبال می کند: نخست اینکه بسیاری از سعودی ها را به حامیان بن سلمان تبدیل کرده است. دیگر کمتر کسی دلتنگ پلیس های امر به معروف می شود که مردم را به دلیل نماز نخواندن در اول وقت و آرایش مورد آزار قرار می دادند. دلیل دوم سودی است که این تغییرات برای کشور دارد. برای چندین دهه سعودی ها مجبور بودند برای سفر و تفریح و بهره مندی از سبک آزادتر زندگی به شهرهای دیگر خلیج فارس همچون دبی بروند ولی با این تغییرات، سرمایه مردم دیگر همچون گذشته از کشور خارج نمی شود

هدف سوم این است که این تحولات اجتماعی عربستان را برای خارجی ها جای جذاب تری می کند. بن سلمان به شرکت های چندملیتی اولتیماتوم داده است که تا سال 2024 دفاتر منطقه ای خود را به سعودی منتقل کنند وگرنه با آنها قرارداد نمی بندد. برخی از مدیران این شرکت ها هنوز نگرانی هایی در مورد فضای کسب و کار و کمبود مدارس بین المللی دارند ولی اصلاحات بن سلمان انتقال آنها را به ریاض آسان تر کرده است

این مسئله چالشی را برای امارات –که مدتها قطب تجاری خلیج فارس بود- ایجاد کرده است؛ بنابراین امارات نیز که نگران از دست دادن مزیت رقابتی خود شده، به سرعت تغییراتی را در دست انجام گرفته است

در طول سه سال گذشته قوانین مربوط به خانواده که برای مدت طولانی مبتنی بر شریعت بود اصلاح شده است. ابوظبی از سال 2021 برای غیرمسلمانان ازدواج مدنی را در نظر گرفت و از فوریه امسال شش امارت دیگر از این قانون پیروی کردند. از سال 2020 به زوج های مجرد اجازه داده شد که با هم زندگی کنند؛ مصرف الکل نیز در این کشور ساده تر شده است. امارات حتی سال گذشته تقویم را تغییر داد و تعطیلات آخر هفته را از جمعه و شنبه که به مسلمانان امکان شرکت در نماز جمعه داده می شود، به شنبه و یکشنبه که با جهان مطابق تر است منتقل کرد

از سال 2018 چهار کشور از شش کشور عضو شورای همکاری، مالیات بر ارزش افزوده وضع کردند. امارات از ژوئن شروع به اخذ 9% مالیات از سود شرکت ها می کند؛ مالیات بر درآمد هنوز وضع نشده ولی انتظار می رود که این نیز تغییر کند. پیشتر در کشورهای خلیج فارس هیچ مالیاتی از شهروندان و مهاجران گرفته نمی شد ولی دیگر اینگونه نیست

امارات از سال 2015 یارانه سوخت را قطع کرد. گرچه بنزین هنوز طبق استانداردهای جهانی ارزان است ولی در مقایسه با قیمت بنزین در عربستان 30% و از کویت 150% گران تر می باشد. اکثر کشورهای خلیج فارس قیمت آب و برق را افزایش داده اند؛ این درحالی است که پیشتر قیمت آب و برق نسبت به میانگین جهانی بسیار ارزان تر بود. عمان که مدت 33 سال تعرفه برق را تغییر نداده بود، تخفیفی را که برای اتباع خود قائل می شد حذف کرد و اکنون آنان به اندازه مهاجران پول می دهند

این تغییرات تأثیری واقعی بر کشورهای خلیج فارس داشته است. سال 2012 عربستان در بودجه خود پیش بینی کرده بود که منابع غیرنفتی کمتر از 8% از کل درآمد کشور را تشکیل دهد ولی یک دهه بعد با وجود قیمت بالای نفت، این رقم به 31% رسید.

گرچه مالیات های بیشتر و یارانه های کمتر زندگی را برای شهروندان دشوارتر کرده است ولی خارجی ها همچنان زندگی در کشورهای خلیج فارس را دوست دارند؛ از روس های ثروتمند گرفته تا کارآفرینان و فعالان ارزهای دیجیتال برای کار و فعالیت در دبی با هم رقابت می کنند. تورم کم، نرخ ثابت ارز و آفتاب فراوان برای خارجی ها جذاب است؛ در کنار اینها طرح ویزای طلایی که سال 2019 اجرایی شد، برای متخصصان ماهر و سرمایه گذاران ثروتمند امکان اقامت طولانی مدت در این کشور را فراهم می کند. سال 2021 امارات اعلام کرد که به نخبگان خارجی شهروندی می دهد

عبدالخالق عبدالله استاد علوم سیاسی، موقعیت زمانی فعلی را لحظه ای تاریخی برای کشورهای خلیج می داند. به گفته او در شرایطی که سایر کشورهای عربی رو به افول هستند، کشورهای عضو شورای همکاری مرفه هستند و به خوبی اداره می شوند. شهروندان ممکن است گله هایی داشته باشند اما تقاضا برای تغییر سیاسی بسیار کم است «اینجا مردم اعتماد زیادی به حکومت ها دارند؛ این اعتماد بی دلیل به وجود نیامده است بلکه نتیجه کارنامه قابل قبول و حکمرانی خوب طی 50 سال است. لازم نیست کشوری دموکراتیک باشید، فقط کافی است نیازهای مردم را براورده کنید»

درست است که کشورهای خلیج فارس توانسته اند اقتصاد و جامعه را متحول کنند ولی سؤال این است که آیا می توانند اعتماد مردم را حفظ کنند؟ یکی از نگرانی ها این است که این تغییرات واکنش محافظه کاران را برانگیزد

ولی این نگرانی بیش از حد است؛ نسل جوان تر خلیجی ها نسبت به والدین خود ذهن بازتری دارند و اسلام گرایان که زمانی نیرویی سازمان یافته بودند، اکنون قدرت پیشین را ندارند. بنابراین آنچه مایه نگرانی بیشتر است نه محافظه کاران که عدم همراهی مردم با برنامه های اقتصادی دولت است. اتفاقی که در مورد یک آگهی تبلیغاتی افتاد، نگرانی اصلی را نشان می دهد:

در چارچوب برنامه دولت برای استخدام بیشتر اتباع امارات در بخش خصوصی، سال گذشته در مترو یک آگهی برای استخدام دو اماراتی در فست فود منتشر شد. آگهی ضمن بیان ساعات کاری و بهره مندی کارکنان از بیمه درمانی جامع و فرصت آموزش و ارتقا، از عکس یک زن و مرد جوان با لباس سنتی اماراتی استفاده کرده بود

در هر جای دیگری از جهان این اگهی یک اتفاق ساده است ولی در امارات غوغا به پا شد.کاربران شبکه های اجتماعی آن را توهین آمیز خواندند، مترو آگهی را برداشت و دادستانی کل تحقیقات خود را در مورد آگهی آغاز کرد

امارات ارقام دقیقی از بیکاران منتشر نمی کند اما برآوردهای غیررسمی حاکی از وجود 11% بیکار در امارات می باشد. در عربستان 17% از شهروندان 15 تا 24 ساله بیکار هستند؛ در بحرین نیز نرخ بیکاری جوانان در دهه گذشته تقریبا دوبرابر شده و در سال 2021 به 10% رسیده است. برخی این افزایش را با همه گیری کرونا مرتبط می دانند اما این موضوع منعکس کننده یک واقعیت در کشورهای عضو شورای همکاری است: اینکه در شرایطی که بخش دولتی دیگر تمایلی به استخدام شهروندان ندارد، در بخش خصوصی نیز آمادگی کافی برای جذب آنها نیست

امارات همچون دیگر کشورهای شورای همکاری درصدد است تا شرکت های قدرتمند را وادار به استخدام بیشتر شهروندان اماراتی کند. هر شرکت موظف است 2% از موقعیت های شغلی خود را به اماراتی ها اختصاص دهد (این رقم هر سال افزایش می یابد تا در پایان سال 2026 به 10% برسد). از اول ژانویه شرکت هایی که از اجرای این دستور خودداری کنند باید ماهانه 6000 درهم جریمه بدهند. آگهی استخدام فست فودی نیز در راستای اجرای این قانون بود

اما همه اماراتی ها از انجام چنین کارهایی ابا ندارند؛ چنانکه سوپرمارکت زنجیره ای کوپ چندین نیروی اماراتی را به استخدام خود درآورده است اما به گفته دکتر عبدالله، آگهی مترو مناسب نبود «انگار ما شهروندان گرسنه ای هستیم که باید همچون سگ برای کسب یک لقمه نان بدنبال بخش خصوصی بدویم. آیا لیاقت ما در این سرزمین پر ثروت این است؟»

اماراتی ها در شبکه های اجتماعی از اینکه مشاغل خوب توسط خارجی ها اشغال شده است گله دارند و مهاجران نیز، شهروندان امارات را متهم به تنبلی و لوس بودن می کنند. از دیرباز مهاجران و مردم بومی در امارات با یکدیگر تعاملی نداشتند و حالا که کار خارجی ها و بومیان در امارات به رقابت کشیده شده است، شهروندان اماراتی متوجه شده اند که مهارت زیادی ندارند و برای رقابت و در اختیار گرفتن شغل های خوب اماده نیستند

در آزمون های علوم و ریاضیات و خواندن، دانش آموزان 15 ساله اماراتی نمرات بسیار پایین ترین از میانگین کشورهای سازمان توسعه و همکاری های اقتصادی بدست می آورند. در آخرین امتحاناتی که توسط برنامه ارزیابی دانشجویان بین المللی در سال 2018 برگزار شد، امارات در بین 77 کشور رتبه 47 را کسب کرد؛ دیگر کشورهای شورای همکاری نیز نتیجه بهتری نداشتند و قطر و عربستان به ترتیب در جایگاه 59 و 70 قرار گرفتند

اگر امارات دانش آموزان مهاجر (که عمدتا عملکرد بهتری از بومیان دارند) را نداشت، رتبه پایین تری نیز کسب می کرد. در این آزمون ها عملکرد پسران از دختران بدتر است و برای مثال در مهارت خواندن 57 امتیاز از دختران کمتر بدست آوردند. محققان به مشکلات زیادی در سیستم آموزشی خلیج فارس اشاره می کنند؛ معلمان که اغلب از خارج از کشور استخدام می شوند همگی در یک سطح نیستند، آموزش بر پایه حفظیات است نه تفکر انتقادی، بسیاری از کودکان توسط پرستار کودک بزرگ می شوند و پرستارها نه عربی و نه انگلیسی را روان صحبت نمی کنند. در کنار اینها اینکه به دانش آموزان اطمینان داده می شود بعد از پایان تحصیل می توانند صرف نظر از توانایی و مهارت شان براحتی در بخش دولتی مشغول به کار شوند، باعث می شود که انگیزه کمی برای سخت کوشی در مدرسه داشته باشند

امارات در سال 2014 برای مردان خدمت سربازی را اجباری کرد؛ کسانی که دیپلم دارند 11 ماه خدمت می کنند و کسانی که دیپلم ندارند سه سال. هدف از وضع سه سال خدمت، این است که در این دوران به آنها مهارت هایی آموزش دهند و آنان را برای تصدی مشاغل غیرنظامی آماده کنند اما بسیاری از افراد پس از پایان سه سال خدمت همچنان ناتوان از پیدا کردن کار هستند.

یکی دیگر از اهداف سربازی اجباری این است که حس ملی گرایی را تقویت کند .در جنگ یمن که از سال 2015 آغاز شد اماراتی ها نبردهای سختی انجام دادند؛ در سال 2016 امارات از بنای یادبود کشته شدگان این جنگ در واحه کرامه رونمایی کرد. به گفته یکی از اماراتی ها «پیام ضمنی این یادبود این بود که خودت را برای انجام این فداکاری ها آماده کن»

تغییرات مشابهی در سراسر خلیج فارس در حال وقوع است. برای چندین دهه هویت سعودی با نقش دینی این کشور به عنوان خادم حرمین شریفین گره خورده بود؛ بن سلمان می خواهد این تصویر را تغییر دهد و در همین راستا روز ملی پادشاهی را در ماه سپتامبر برای برگزاری جشن های میهنی تعیین کرده است

دولت او میلیاردها دلار برای توسعه الولا (واحه ای که دارای آثار به جای مانده از دوران نبطی است) سرمایه گذاری کرده است. روحانیون محافظه کار از این اقدام بیزار هستند و آن را بزرگداشت دوران جاهیت می دانند ولی دولت سعودی با نادیده گرفتن این انتقادات در حال ساخت هتل، برگزاری جشنواره های مختلف و ترغیب گردشگران داخلی و خارجی برای بازدید از این منطقه است

در دورانی که کشورهای خلیج فارس شاهد چنین تحولات سریعی هستند، افزایش حس ملی گرایی گرچه می تواند حمایت از حاکمان را بیشتر کند ولی یک وجه تاریک نیز دارد و آن اینکه هرکس نگاه انتقادی داشته باشد انگ خائن می خورد. ملی گرایی بیش از حد برای حکومت خوب نیست و می تواند دولت را تضعیف کند زیرا تمایل شهروندان برای مشارکت در امور سیاسی را افزایش می دهد

مشکلات امارات با عربستان و دیگر کشورهای خلیج فارس متفاوت است. از انجا که تنها 1 میلیون از 10 میلیون نفر جمعیت این کشور را اتباع و بومیان امارات تشکیل می دهند، در مورد سربازی اجباری این سؤال ایجاد شده است که چرا 10% از جمعیت باید از 90% دیگر محافظت کنند. حتی برخی از مردم اصلاحات اخیر دولت را تنها به سود خارجی ها می دانند؛ برای مثال ازدواج مدنی تنها برای مهاجران آزاد است و شهروندانی که به تازگی تابعیت امارات را گرفته اند می توانند دو پاسپورت داشته باشند درحالی که بومی ها نمی توانند

داده های رسمی نشان می دهد که نرخ باروری برای شهروندان اماراتی حدود 3.5 درصد است؛ این نشان دهنده رشد جمعیت است ولی چون این رشد به سرعت محقق نمی شود، امارات برای نگه داشتن رشد اقتصادی و تحقق برنامه های خود همچنان به نیروی کار خارجی متکی است. ماه ژانویه دبی اعلام کرد که امیدوار است اندازه اقتصاد خود را در دهه آینده دوبرابر کند ولی حتی اگر نوزادان تازه متولد شده وارد بازار کار شوند، تعداد شهروندان امارات برای تحقق این برنامه کافی نیست

برخلاف امارات، بسیاری از اتباع سعودی در هفت سال گذشته وارد مشاغل خدماتی شده اند و بدلیل کند شدن استخدام در بخش دولتی، به عنوان باریستا، منشی فروش و پذیرش هتل کار می کنند اما این مشاغل درامد زیادی ندارد به ویژه که پادشاهی حداقل دستمزد را تعیین نکرده است

در فاصله دو ساعتی از شمال ریاض، نشانه کمی از اصلاحات شاهزاده محمد دیده می شود. هزاران نفر از سعودی ها برای برپایی جشن سالانه شتر جمع شده اند؛ مرکز جشن آمفی تئاتری با مسیرهایی خاکی است. جمعیت همه مرد هستند و اثری از توریست ها و زنان دیده نمی شود. محمد که شتر او برنده مسابقه شده، بیکار است؛ پدرش کارمند وزارت کشاورزی بود ولی بدست آوردن مشاغل دولتی این روزها سخت شده است. وی در پاسخ به سؤالی در مورد تغییرات فرهنگی عربستان گفت که کنسرت ها و پارک های ریاض برای بازدیدکنندگان بسیار گران است

تصویر کلیشه ای که از مردمان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس وجود دارد، مردمانی است که با اتومبیل های لوکس رفت و آمد می کنند و تابستان خود را در اروپا می گذارنند ولی محمدهای زیادی در این کشورها وجود دارند

منبع: اکونومیست

مترجم: فاطمه رادمهر