اگر کسی ذاتا بد باشد، جز حق ستیزی و انکار از روی علم، از وی بر نیاید و پشیمانی در او راه نیابد. همینکه انسان به خطای خویش اعتراف می کند و خواستار توبه می شود، دلیل بر این است که بدی و بدکاری جنبه عَرَضی دارد. مهم ترین هنر آدمی این است که پیوسته، به سرعت متوجه خطای خویش شود و توبه پیش آرد و خطای خویش را جبران نماید.
«توبه» در لغت به معناى رجوع و بازگشتن است. برخى لغت‌شناسان در معناى آن قيد «معصيت و گناه» را افزوده‌اند و گفته‌اند: توبه رجوع و بازگشت از معصيت و گناه است. ولى با توجه به اينكه توبه مراتبى دارد و براى هر انسانى با توجّه به مرتبه‌اش توبه‌اى است؛ و نيز واژه توبه در قرآن كريم درباره خداى متعال به كار رفته است، مطلق رجوع و بازگشتن در معناى توبه صحيح است، زيرا رجوع و بازگشتن از معصيت و گناه درباره خداى سبحان معنا ندارد و توبه خداوند به معناى بازگشت لطف و رحمت پروردگار است به سوى بنده گهنكار، چنانكه فرموده است:
(ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ.) توبه / ۱۱۸
پس [خدا] به آنان [توفيق] توبه داد، تا توبه كنند. بى‌ترديد خدا همان توبه‌پذير مهربان است.
بنابراين انسان هم در توفيق براى توبه به خدا نيازمند است و هم در پذيرش توبه و شمول غفران و پاك شدن از پليديها و اسباب دورى از خدا. يعنى توبه بنده هميشه ميان دو توبه از جانب خداى متعال قرار دارد، يكى بازگشتن خداى مهربان به سوى بنده خود از سر لطف و رحمت تا بنده توفيق استغفار و توبه بيابد و ديگر بازگشتن دوباره خدا به بنده در اينكه او را بپذيرد و توبه‌اش را قبول نمايد.
البتّه بازگشت خداى مهربان به سوى بنده از بازگشت بنده به سوى او بيشتر است، چنانكه خود فرموده است:
(إِنَّهُ هُوَ التَّوَابُ الرَّحِيمُ.) بقره / ۳۷ ، ۵۴
آرى، اوست كه بسيار توبه‌پذير مهربان است.
محبّت و رحمت خداى متعال به بندگان به صورت توبه جلوه مى‌كند و راهى براى جدا شدن آنان از بديها و پستيها و سلوك به سوى خدا فراهم مى‌نمايد.
بدين ترتيب توبه خداوند براى بندگانش عبارت است از ارسال رحمت براى بخشايش گناهان آنان و زدودن تاريكى دلشان از شرك و معصيت و هر چه سبب دورى از ساحت قرب الهى مى‌شود؛ و توبه بندگان به سوى خدا عبارت است از بازگشت آنان به سوى پروردگار براى آمرزش گناهان و پاك شدن از معاصى و زدودن اسباب دورى از ساحت قرب الهى.
پس «توبه» آن است كه انسان به توفيق الهى به مقام غفّاريت حق‌تعالى پناه ببرد و حالت استغفار و آمرزش خواستن واقعى را تحصيل كند، و دل خود را از گناه بشويد و بر ترك آنچه از او رفته است عزم نمايد و تلافى و تدارك تقصير گذشته كند و از دورى ساحت ربوبى به نزديكى باز آيد.
درِ به تمامی گشادۀ توبه
(وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللهَ يَجِدِ اللهَ غَفُورًا رَحِيمًا.) نساء / ۱۱۰
هر كه كارى بد كند، يا بر خويشتن ستم ورزد؛ سپس از خداى آمرزش بخواهد، خدا را آمرزنده مهربان خواهد يافت.
خداى سبحان از سر رحمت واسعه خويش، درى گشاده را به روى انسان قرار داده است تا هرگز نااميد نشود و در دورى و تباهى به سر نبرد. خداى رحمان آدمى را فرمان داده است تا او را بخواند و بدو بازگشت نمايد و اين همه را نيز خود عنايت مى‌فرمايد؛ و ميان خود و انسان كسى را قرار نداده كه حجاب و فاصله باشد و انسان را مجبور نساخته است كه به شفيع و واسطه‌اى پناه ببرد؛ و در كيفرِ آدمى شتاب نمى‌كند و در انابت و توبت بر انسان عيب نمى‌گيرد. خداى رحمان در آنجا كه انسان سزاوار رسوايى است، رسوايش نمى‌كند و براى توبه و بازگشت شرايطى سنگين قرار نداده است، بلكه باب توبه را كاملاً بر انسان گشوده است.
اميرمومنان على (ع) در اين باره در نامه تربيتى خود به فرزندش امام حسن (ع) چنين فرموده است:
و بدان! كسى كه گنجينه‌هاى آسمان و زمين در دست اوست تو را در دعا رخصت داده و پذيرفتن دعايت را بر عهده نهاده، و تو را فرموده از او بخواهى تا به تو دهد، و از او بطلبى تا تو را بيامرزد. و ميان تو و خود كسى را نگمارده تا تو را از وى باز دارد، و از كسى ناگزيرت نكرده كه نزد او برايت ميانجيگرى آرد. و اگر گناه كردى از توبه‌ات منع ننموده و در كيفرت شتاب نفرموده، و چون ـ بدو ـ باز گردى سرزنشت نكند، و آنجا كه رسوا شدنت سزاست پرده‌ات را ندرد. و در پذيرفتن توبه بر تو سخت نگرفته و حساب گناهت را نكشيده، و از بخشايش نوميدت نگردانيده، بلكه باز گشتت را از گناه نيك شمرده و هر گناهت را يكى گرفته و هر كار نيكويت را ده به حساب آورده، و درِ بازگشت را برايت بازگذارده، و چون بخوانيش آوايت را شنود، و چون راز خود را با او درميان نهى آن را داند. پس حاجت خود بدونمايى و آنچه در دل دارى پيش او بگشايى، و از اندوه خويش بدو شكايت كنى و خواهى تا غم تو را گشايد و در كارها يارى‌ات نمايد، و از گنجينه‌هاى رحمت او آن را خواهى كه بخشيدنش از جز او نيايد. (نهج البلاغه ، نامه ۵۳)
امکان و فرصت و پذیرش توبه: جلوۀ شگفت رحمانیت خدا
توبه راهى است گشاده كه با مغفرت و رحمت و بركت حق ملازم است و خداوند مردمان را بدان خوانده است تا از حرمان دورشان سازد و به خود نزديكشان نمايد؛ به بيان اميرمومنان (ع):
«مَنْ أَعْطَى أَرْبَعًا لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعًا: مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الاِْجَابَةَ، وَمَنْ أُعْطِيَ التَّوْبَةَ لَمْ يُحْرَمِ الْقَبُولَ، وَ مَنْ أُعْطِيَ الاِسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ، وَ مَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ.» نهج البلاغه، حکمت ۱۳۵
كسى را كه چهار چيز دادند، از چهار چيز محروم نباشد: آن را كه توفيق دعا دادند، از پذيرفته شدن محروم نماند؛ و آن را كه توبه روزى كردند، از قبول گرديدن؛ و آن را كه آمرزش خواستن نصيب شد، از بخشيدن محروم نماند؛ و آن را كه سپاس عطا شد، از فزوده گشتن.
شريف رضى در ذيل اين سخن امام (ع) آورده است كه گواه اين بيان، كتاب خداست كه درباره دعا فرموده است:
(اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ.) مؤمن / ۶۰
مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم.
و درباره آمرزش خواستن فرموده است:
(وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللهَ يَجِدِ اللهَ غَفُورًا رَحِيمًا.) نساء / ۱۱۰
آن كه كارى زشت كند يا برخود ستم نمايد سپس از خدا آمرزش خواهد، خدا را بخشنده و مهربان مى‌يابد.
و درباره شكر گزاردن فرموده است:
(لَئِنْ شَكَرْتُمْ لاََزِيدَنَّكُمْ.) ابراهیم / ۷
اگر شكر بگزاريد براى شما مى‌افزايم.
و درباره توبه كردن فرموده است:
(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولئِکَ يَتُوبُ اللهُ عَلَيْهِمْ وَ كَانَ اللهُ عَلِيمًا حَكِيمًا.) نساء / ۱۷
توبه، نزد خدا براى كسانى است كه از روى نادانى كار زشت مى‌كنند، سپس زود باز مى‌گرداند؛ خدا بر اينان مى‌بخشايد و خدا دانا و حكيم است.
البتّه درِ توبه درى گشاده است و بخشش خدا نيز آماده؛ پيش از آنكه فرصت از دست برود و مرگ به سراغ آدمى آيد.
اميرمومنان على (ع) مردمان را بدين امر توجّه داده و فرموده است:
«فَاعْمَلُوا وَ أَنْتُمْ فِي نَفَسِ الْبَقَاءِ، وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ، وَ التَّوْبَةُ مَبْسُوطَةٌ، وَ الْمُدْبِرُ يُدْعَى، وَ الْمُسِيءُ يُرْجَى، قَبْلَ أَنْ يَخْمُدَ الْعَمَلُ، وَ يَنْقَطِعَ الْمَهَلُ، وَ يَنْقَضِيَ الاَْجَلُ، وَ يُسَدَّ بَابُ التَّوْبَةِ، وَ تَصْعَدَ الْمَلاَئِكَةُ.» نهج البلاغه، خطبه ۲۳۷
به كار برخيزيد! اكنون كه زندگى به ساز است، و دفترها گشوده، و درِ توبه باز است. رويگرداننده را خوانده‌اند، و گناهكار را اميدوار گردانده‌اند. پيش از آنكه چراغ عمل خاموش شود، و فرصت از دست برود، و درِ توبه را ببندند، و فرشتگان به آسمان بالا روند.
نقش توبه در اصلاح و تربيت خویش
زندگى آدمى در مرتبه طبيعت وجود، به ظلمت و غفلت آميخته است، و نفسانيت، آدمى را پيوسته به عصيان و نافرمانى مى‌كشاند و انسان را از سر منزل كرامت و سعادت حقيقى دور مى‌سازد.
تنها چاره آدمى چنگ زدن به توبه‌اى حقيقى است كه بدان گناهان را از دامن وجود خويش بشويد و كدورتها را از دل بزدايد و به حقيقت خويش و حقيقت هستى باز گردد.
توبه دَرِ گشايش رحمت الهى به روى آدمى است كه بدين وسيله مى‌تواند گذشته را تدارك كند و مسير آينده را بسامان سازد:
«التَّوْبَةُ تَسْتَنْزِلُ الرَّحْمَةَ.» شرح غررالحکم، خوانساری، ج ۱ ، ص ۲۶۷
توبه رحمت را فرود مى‌آورد.
در سايه رحمت ناشى از توبه است كه آدمى از صورت و سيرت شيطانى بيرون مى‌رود و توفيق زندگى انسانى مى‌يابد.
«التَّوْبَةُ تُطَهِّرُ الْقُلُوبَ وَ تَغْسِلُ الذُّنُوبَ.» همان، ص ۳۵۷
توبه دلها را پاك مى‌سازد و گناهان را مى‌شويد.
«بِالتَّوْبَةِ تُكَفِّرُ الذُّنُوبُ.» همان ، ص ۲۴۰
به وسيله توبه است كه گناهان پوشيده مى‌شود.
بنابراين، نقش توبه در تربيت آدمى، نقشى اساسى است، زيرا بدون آن جبران گذشته و اصلاح آينده ميسّر نيست.
چون زندگى آدمى با اشتباه و گناه آميخته است، بدون توبه تدارك زندگى انسانى بى‌معنا مى‌شود، زيرا هر گاه روح يأس و نااميدى از بازگشت و اصلاح زندگى و پيمودن راه حقيقى بر آدمى چيره شود، خود بيش از هر چيز مايه تباهى انسان مى‌گردد. توبه وسيله اساسى جبران گذشته و دميدن روح اميد و نشاط به زندگى و اصلاح مسير به سوى كمال حقيقى است. از اين‌رو توبه بهترين وسيله تربيت آدمى است.
*برگرفته از کانال تلگرام دکتر مصطفی دلشاد تهرانی
نظر شما