یکی از شب های ماه فوریه، هزاران شبه نظامی وفادار به مقتدی صدر از رهبران شیعه عراق، به خیابان های بغداد و شهرهای جنوبی عراق آمدند و با کامیون هایی پر از سلاح در مقابل نیروهای دولتی رژه رفتند.
آن رخداد، بزرگترین نمایش قدرت این روحانی از میانه دهه 2000 تا اکنون بود. دو روز بعد، صدر در اقدامی نادر در شهر نجف، مقابل دوربین های خبری حاضر شد و گفت شبه نظامیان وابسته به او، به خاطر تهدیدی که از جانب تروریست ها علیه اماکن مقدس شیعه وجود داشت، در خیابان ها استقرار پیدا کرده اند و افزود: عراق بدون شبه نظامیان او در امنیت نیست.
پیام وی برای مخالفان و متحدانش واضح بود: بعد از سالها حاشیه نشینی، صدر به صحنه سیاست کشور بازگشته است.
در دو سال گذشته، سازمان سیاسی صدر –جنبش صدر- موفق شده است آرام و بی صدا، کرسی های قدرت را به کنترل خود درآورد. اعضای این جنبش پست های مهمی را در وزارت خانه های کشور، دفاع و ارتباطات از آن خود کرده اند و در بخش نفت، حمل و نقل، برق، بانک های دولتی و حتی بانک مرکزی عراق هم نمایندگانی دارند.
این مناصب برای جنبش صدر قدرت مالی به ارمغان آورده است. وزارتخانه هایی که صدری ها و متحدانشان اخیرا در آنها به پست های مهم رسیده اند، حدود یک سوم تا نیمی از بودجه 90 میلیارد دلاری دولت در سال 2021 را به خود اختصاص داده اند.
صدری ها آماده می شوند تا بزرگترین برنده انتخابات ماه اکتبر باشند. این نفوذ فزاینده، می تواند به ایجاد مشکلاتی برای آمریکا و ایران –که صدر هر دو را به دخالت در عراق متهم می کند- بیانجامد. وی خواهان خروج 2500 سرباز باقی مانده آمریکایی از کشور است و به تهران نیز هشدار داده است که «عراق را در چنگال آن رها نخواهد کرد».
با این وجود برخی از دیپلمات های غربی برای معامله و گفتگو در خصوص مسائل عراق، صدر را بر شیعیان مورد حمایت ایران ترجیح می دهند؛ چراکه صدر نسبت به سایرین، شخصیت ناسیونالیست تری دارد.
از زمان شکست تندروهای سنی داعش در سال 2017 آمریکا و شبه نظامیان مورد حمایت ایران –که هر دو با داعش می جنگیدند- سلاح هایشان را به سمت یکدیگر گرفته اند. صدر از مشغول بودن رقیبان شیعه خود به آمریکا، استفاده نمود و به آرامی راه خود را به سوی صحنه سیاست عراق گشود.
به گفته «داگلاس سیلیمان» سفیر سابق آمریکا در عراق و رئیس انستیتو کشورهای عرب خلیج فارس در واشنگتن «ما دیدیم که صدر می تواند مانعی مهم بر سر توسعه نفوذ سیاسی ایران در عراق بعد از انتخابات 2018 باشد»
رویترز با بیش از دهها نفر از کسانی که با فعالیت های صدر آشنایی کامل دارند –از جمله متحدان و مخالفانش- مصاحبه کرده و اسنادی را مورد بررسی قرار داده است تا ببیند هواداران وی چگونه توانسته اند در آن دسته از وزارتخانه ها و سازمان های دولتی که کنترل ثروت کشور را در دست دارند، پست هایی کلیدی بدست آورند
مقامات ارشد دولتی و سیاستمداران شیعه می گویند که صدری ها برخی از تاکتیک های سیاسی خود را از حزب الله لبنان –که با جنبش صدر ارتباط نزدیک دارد- یادگرفته اند. این روش ها شامل جلوگیری از تقسیم آراء صدری ها و به حداکثر رساندن دستاوردهای انتخابات است
به گفته «ناصر الربیعی» از نمایندگان جنبش صدر در مجلس «امروز صدری ها در هر سازمان دولتی، مناصبی در اختیار دارند». «حازم الاعرجی» از نزدیکان صدر نیز به رویترز گفت که جنبش صدر از سال 2003 در بهترین شرایط خود قرار دارد «هم اکنون صدر قدرتمندترین مرد عراق است»
خانواده ای قدیمی
بزرگترین اهرم قدرت صدر، جذبه او است و همین ویژگی است که او را از سایر رهبران عراق متمایز می کند
پدرش آیت الله محمد صادق صدر در زمان صدام، در بین اکثریت شیعه کشور رهبری مخالفان را عهده دار بود و سال 1999 به دست رژیم کشته شد. مقتدی صدر 47 ساله، از شهادت پدر و شهرت خود به عنوان روحانی ای که هیچوقت عراق را ترک ننمود و از صدام فرار نکرد، بهره برد. سایر شخصت های برجسته عراق، در ایران و غرب به سر می بردند و پس از سرنگونی صدام به عراق بازگشتند
سال 2003 صدر اقدام به ایجاد جیش المهدی کرد؛ این گروه شبه نظامی متشکل از هزاران مرد مسلح بود که داوطلب مقابله با آمریکا شده بودند و ایالات متحده را اشغالگر می خواندند
شهرک صدر بغداد که سه میلیون نفر جمعیت دارد، پایگاه مقتدی محسوب می شود. جعفر محمد 37 ساله از ساکنان شهرک صدر به رویترز می گوید که اوایل دهه 2000 علیه نیروهای آمریکایی جنگید «گوشواره های دخترم را فروختم تا بتوانم سلاح بخرم». وی جزء افرادی بود که در اعتراضاتی که منجر به سرنگونی دولت مورد حمایت ایران در سال 2019 شد شرکت کرد
اما محبوبیت و جذبه صدر، فراتر از شهرک صدر است. در مسجدی در بصره، فارغ التحصیلانِ جویای کار به صف ایستاده بودند تا با (اعرجی) از دستیاران صدر صحبت کنند. این روحانی به رویترز می گوید که به فارغ التحصیلان برای پیدا کردن کار کمک می کند و بدین منظور با سیاستمداران، افراد جنبش صدر و حتی خود آقای صدر وارد گفتگو می شود
دو تن از این فارغ التحصیلان به رویترز گفتند، سالها بود می کوشیدند تا از طریق ارتباط با احزاب سیاسی، در بخش انرژی شاغل شوند «اعضای جنبش صدر تنها کسانی بودند که به ما کمک کردند». یکی از این فارغ التحصیلان به نام «شهاب الدین نوری» 25 ساله افزود «سه ماه پیش از طریق جنبش صدر کار ثابتی در شرکت نفت بصره پیدا کردم؛ در انتخابات بعدی به آنها رأی می دهم»
دیداری مهم
در میانه دهه 2000 صدر از دولت های عراق که یا توسط آمریکا یا ایران حمایت می شدند، فاصله گرفت
سال 2007 بدلیل آنکه دولت از تعیین جدول زمانی برای خروج نیروهای آمریکایی خودداری ورزید، مقتدی جنبش صدر را از دولت بیرون کشید. سال 2008 نوری مالکی نخست وزیر وقت در حرکتی که به کشته شدن چند صد جنگجوی جیش المهدی انجامید، این گروه را سرکوب کرد. سال 2014 صدر اعلام کرد سیاست را کنار می گذارد؛ به گفته دستیارانش، او می ترسید که به دلیل ارتباط با طبقه حاکم که از دید اکثر مردم فاسد تلقی می شدند، شهرتش آسیب ببیند
اما علیرغم کنار رفتن صدر از سیاست، جنبش وی به حفظ پست های کلیدی در برخی وزارتخانه ها از جمله وزارت بهداشت ادامه داد و همچنان در انتخابات نامزد معرفی می کرد؛ اما دیگر از نیروهای اصلی در دولت عراق نبود
به گفته دو تن از مقامات ارشد جنبش صدر، تابستان 2018 نگرش صدر در دیداری که با چندین تن از نمایندگان سیاسی ارشدش داشت، شروع به تغییر کرد. صدری ها به تازگی انتخابات را برده و به بزرگترین حزب پارلمان بدل شده بودند. صدر به نظر آنانکه که می گفتند بالاترین پست های اجرایی کشور باید در دست صدری ها باشد، گوش داد. به این ترتیب با لابی که این افراد با مقتدی صدر انجام دادند، عالی ترین پست ها در اختیار صدری ها قرار گرفت
البته به گفته این دو مقامی که با رویترز گفتگو کردند، صدر ضمن اعلام رضایت، این هشدار را نیز داد که «اگر شما می توانید اشتباهات دولت های پیشین را تصحیح کنید و کشور را از آشوب نجات دهید، (برای تصدی پست های کلیدی) اقدام کنید؛ اگر شکست بخورید، مسائل و مشکلات کشور به پای شما نوشته خواهد شد»
آنجا که قدرت نهفته است
در ماههای بعد، صدری ها با چشم پوشی از مناصب وزارت، ناظران را غافلگیر کردند؛ اما به جای این مناصب، یک پست را هدف گرفتند. این پست که در آینده به آنان اهرم های بیشتری برای اعمال قدرت و کنترل حاکمیت می داد، پست «دبیرکل هیأت دولت» بود که بر انتصابات در نهادها و سازمان های دولتی نظارت داشت
به گفته یکی از نمایندگان مجلس که آن زمان متحد صدر بود «احزاب مورد حمایت ایران، متوجه ارزش این مقام نبودند و بر تصدی وزارتخانه ها تمرکز کرده بودند؛ بنابراین با این خواسته صدری ها موافقت کردند»
«حمید الغزی» این پست را بر عهده گرفت و دستور داد تمام مقامات دولتی که موقتا به منصبی گمارده شده بودند، کنار روند. وی در دستورالعملی که ماه می 2019 صادر کرد گفت، انتصابات باید دائمی باشد. این دستورالعمل نیاز به تصویب پارلمان داشت و صدری ها در مجلس دست برتر را داشتند. مشاغلی که در این دستور هدف گرفته شده بودند، معاون وزیر، مقامات ارشد وزارتخانه ها و مدیران ارگان های مستقل دولتی را شامل می شدند؛ یعنی مناصبی که در تصمیم گیری بر سر انتصابات در وزارتخانه ها، نحوه مصرف بودجه و بستن قراردادها، بیشترین نقش را ایفا می کردند
در شرایطی که رقیبان سیاسی صدر بر تصدی بالاترین مناصب تمرکز داشتند، صدری ها به این مسئله پی بردند که گاه قدرت واقعی در مناصب پایین تر است. به گفته یک مقام دولتی «صدری ها بر نهادها و سازمان هایی که به پول و منابع مالی دسترسی داشتند، تمرکز کردند»
به گفته ربیعی نماینده سیاسی صدر، دولت ها از طریق صندوق های رأی برکنار می شوند و وزیران نیز به تبع دولت ها می آیند و می روند؛ اما سایر صاحب منصبان حکومتی همچون معاون وزیر باقی می مانند.
پر کردن جای خالی
هنوز برخی مناصب وجود دارد که صدری ها نتوانسته اند به آن برسند. به گفته یکی از نمایندگان و وزرای پیشین مجلس، عادل عبدالمهدی نخست وزیر پیشین زیر فشار گروههای مورد حمایت ایران از پذیرش و انتصاب صدری ها برای ریاست بانک مرکزی و چندین نقش دیگر خودداری کرد «صدری ها بدنبال کنترل شرکت های نفتی دولتی، بانک مرکزی، مناصب ارشد وزارت کشور و بانک های دولتی بودند اما عبدالمهدی مقاومت کرد»
اما آخرین مانع بر سر دسترسی آنها به مناصب مورد نظرشان، ظرف چند ماه بعد از بین رفت
اواخر سال 2019 اعتراضاتی علیه دولت عادل عبدالمهدی که مورد حمایت ایران بود شکل گرفت. تظاهرکنندگان علیه فساد و نفوذ خارجی به ویژه ایران شعار می دادند؛ نیروهای امنیتی عراق و شبه نظامیان، معترضان را سرکوب کردند
صدر در توئیتر خواهان استعفای دولت شد؛ هواداران او به اعتراضات پیوستند. به گفته «مصطفی قاسم» معترض 31 ساله «اینکه جنبش صدر را در کنار خود ببینیم، خیلی مهم است؛ این جنبش نیرویی قدرتمند است و از معترضان حمایت مادی و معنوی می کند»
دولت عبدالمهدی اعلام کرد که در نوامبر 2019 استعفا خواهد داد
چند هفته بعد به دستور ترامپ حمله ای پهپادی انجام شد که به کشته شدن قاسم سلیمانی فرمانده ارشد سپاه ایران و ابومهدی مهندس رئیس شبه نظامیان در فرودگاه بغداد منتهی گشت. فقدان این دو تن، در بلوک هوادار ایران شکاف انداخت و انان را تقسیم کرد
صدر این خلأ ایجاد شده را پر نمو.د وی از پراکندگی رقیبان و ضعف نخست وزیر (کاظمی) استفاده کرد تا کنترل مناصب قدرت توسط صدری ها را تسریع کند.
در سپتامبر 2020 الغزی و دفتر نخست وزیری دست به انتصابات زیادی زدند. صدری ها سمت معاون زیر کشور در امور اداری را عهده دار شدند؛ سمتی که بر هزینه ها و انتصابات این وزارتخانه نظارت دارد. یکی از وفاداران به صدر نیز معاون وزیر ارتباطات شد.
پست هایی که صدری ها از طریق متحدان خود بر آن کنترل یافتند، شامل معاونت وزارت نفت، ریاست بانک مرکزی و پست های حساس دیگری در بخش های مالی بود.
چاتم هاوس در گزارش اخیر خود گفت که صدری ها از سال 2018 تا به اکنون تقریبا 200 سمت تأثیرگذار در وزارتخانه های مختلف را از آن خود کرده اند
افزایش نقش جنبش صدر در اداره کشور، به این گروه کمک کرده است تا برای تصویب قوانین مورد نظر خود به مجلس فشار آورند یا تصمیمات دولت را وتو یا تأیید کنند. برای مثال بودجه سال 2021 بیشتر به بخش های جنوبی شیعه نشین که پایگاه صدری ها محسوب می شود و وزارتخانه هایی که این جنبش در آنها نفوذ بیشتری دارد اختصاص یافته است؛ حال آنکه مناطق شمالی سنی نشین که در جنگ با داعش آسیب بیشتری دیده و به بازسازی نیاز دارد، با کمبود بودجه روبرو است. انتخابات زودهنگام ماه اکتبر و قانون جدید انتخابات نیز هر دو با فشار صدری ها انجام گرفت
حزب الله -جنبش مسلح شیعه که بخش های بزرگی از کشور و دولت لبنان را در کنترل دارد- دستورالعمل هایی را در اختیار صدری ها گذاشته است؛ برای مثال در انتخابات سال 2009 جنبش صدر معدودی نامزد برای شرکت در انتخابات در هر منطقه تعیین کرد تا از این طریق از تقسیم آراء هواداران خود جلوگیری کند
جنبش صدر و حزب الله در تماس نزدیک با هم هستند و نظرات نظامی، اقتصادی و سیاسی خود را به طور منظم با هم به اشتراک می گذارند؛ از جمله اینکه چگونه با بحران های سیاسی داخلی و منطقه ای مقابله کنند. دو سازمان رویکرد مشابهی در فعالیت های سیاسی و نظامی دارند و سبباً و نسباً با یکدیگر قوم و خویش هستند؛ خاندان صدر اصالتا اهل لبنان می باشند
سخنگوی حزب الله تأیید کرد که این گروه به احزاب عراقی از جمله صدری ها کمک می کند و دستورالعمل هایی به انان ارائه می دهد. وی افزود که روابط بین دو جنبش «مستمر و مثبت» است
صدری ها از نتیجه انتخابات ماه اکتبر مطمئن هستند؛ چنانکه «حسن کعبی» معاون رئیس مجلس در یک مصاحبه تلویزیونی گفت «نخست وزیر بعدی یک میلیون درصد، صدری است»
اکثر مخالفان صدر اذعان دارند که صدری ها در انتخابات، اول خواهند شد و نفوذ گسترده ای که در دولت دارند، به آنان این امکان را می دهد که در مورد تعیین نخست وزیر حرف آخر را بزنند
اگر این امر تحقق پذیرد، در آن صورت غرب و قدرت های منطقه با معضلی اساسی روبرو خواهند بود. صدر علیه تهران، واشنگتن، لندن و پایتخت های کشورهای خلیج فارس بدلیل دخالت هایشان در عراق، موضع گرفته است؛ ولی در عین حال یکی از معدود رهبران ارشد شیعه است که از عربستان دیدار کرده و علیرغم رابطه ناخوشایندی که با جمهوری اسلامی دارد، مدت مدیدی را در ایران سپری کرده است
یکی از مقامات ارشد جنبش به رویترز گفت «مقتدی روابط خوبی با کشورهای حاشیه خلیج فارس، ایران و ترکیه دارد» و با اشاره به برادر بزرگتر صدر که در ایران ساکن است افزود «وی در شهر قم، قوم و خویش دارد»
یک مقام ارشد کردستان عراق نیز گفت «به نظر من بسیار بعید است که صدر با ایران رودر رو شود؛ مقتدی به ایران نزدیک تر است تا به آمریکا»
به گفته یک دیپلمات غربی، از نظر کشورهای غربی، صدر تنها رهبر عراقی است که می تواند در کشور اصلاحات کرده و با شبه نظامیان مورد حمایت ایران مقابله نماید؛ اما او بی اعتمادی زیادی نسبت به آمریکا و بریتانیا دارد
این دیپلمات با اشاره به موضع صدر در برابر همجنسگرایی، الکل و آزادی های زنان افزود «نگرانی هایی نیز حول مسئله حقوق بشر وجود دارد»
دستاورد معکوس
افزایش نفوذ و قدرت جنبش صدر، خطراتی نیز برای این گروه بدنبال دارد؛ چنانکه به گفته دو مقام ارشد دولتیِ مخالف صدر، هواداران او گاه برای گرفتن مناصب دولتی، رفتارهای بیرحمانه و خارج از اصول دارند.
ابو امیر که معلمی در جنوب عراق است، تعریف می کند که توسط هواداران صدر تهدید شده است تا از شغلش به عنوان مدیر مدرسه ای دولتی کناره گیری کند. سلف وی یک صدری بود که با اتهام فساد از کار اخراج شده بود و تهدیدکنندگان می خواستند آن شخص، بار دیگر به مقامش برگردد
«به محض اینکه به این مقام رسیدم، پیام هایی از جانب هواداران صدر دریافت کردم که من را تهدید می کردند و می خواستند استعفا دهم». معاون وزیر آموزش که از جنبش صدر بوده و به تازگی به این مقام منصوب شده بود، چند روز بعد با مردانی مسلح به مدرسه آمد و مدیر سابق را که برکنار شده بود، به کار بازگرداند
همچنین برخی از صدری های جوان، این جنبش را ترک کرده اند. قاسم که از معترضان به فساد دولتی و هواخواه جمهوری است، پیشتر هوادار جنبش بود؛ اما می گوید که او و بسیاری دیگر از هواداران و اعضای جنبش، بعد از انکه دیدند هواداران صدر در اوایل سال 2020 به مقابله با فعالان دموکراسی خواه برخاسته اند، با انزجار از این جنبش جدا شدند. صدر چند هفته پس از آنکه به هدفش رسید و دولت مورد حمایت ایران سرنگون شد، ناگهان دست از حمایت از اعتراضات برداشت
به گفته قاسم «صدر شاید قدرت و حکومت را بدست آورد؛ اما افرادی همچون من را از دست می دهد»
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما