در ماههای اخیر مقامات اسرائیلی در رسانه های جهانی حماس را همردیف داعش اعلام می کنند. این کار مزایای زیادی برای اسرائیل دارد؛ این کشور امیدوار است با مقایسه دشمن خود با گروهی که شرورترین گروه در قرن 21 شناخته می شود، همدردی جهانی را برانگیزد.
اما این مقایسه یک سؤال ایجاد می کند؛ اگر حماس واقعا به اندازه داعش بد است، پس چرا رهبران این گروه در قطر پناه گرفته اند و جهان هم در قبال قطر کاری انجام نمی دهد؟
پاسخ این سؤال روشن است: اسرائیل برای رسیدن به توافق برای بازگرداندن گروگان های تحت کنترل حماس، به یک میانجی قابل اعتماد نیاز دارد. دوحه قبلا با ایجاد زمینه مذاکراتی که به آزادی 105 گروگان طی آتش بس یک هفته ای در ماه نوامبر منجر شد، ارزش خود را نشان داده است.
برای مطالعه بیشتر در مورد روابط قطر با حماس و نقش مهم قطر برای آمریکا و اسرائیل می توانید به این مقاله مراجعه کنید: چرا آمریکا از روابط قطر با حماس چشم می پوشد؟
اما شاید قطر نتواند برای همیشه به ایفای چنین نقشی بپردازد. مقامات امنیتی اسرائیل تهدید کرده اند که رهبران حماس را در هر کجا که باشند -از جمله در خاک قطر- بکشند. یوئل گوزانسکی از مقامات امنیتی اسرائیل اخیرا در فارین افرز نوشت: «آمریکا و اسرائیل باید برای رسیدن به پیروزی، از دوحه کمک بگیرند و از این کشور بخواهند تا از اهرم هایی که در مورد حماس دارد استفاده کند. ولی قطر در نهایت باید روابط خود را با این سازمان قطع کند».
درحالیکه جنگ در اوکراین و غزه ادامه دارد، کشورهای بی طرف برای انتخاب یک طرف مناقشه تحت فشار فزاینده ای قرار گرفته اند. سوئیس که زمانی به عنوان نمونه کشورهای بی طرف و میانجی مناقشات جهانی شناخته می شد، به تحریم های کرملین پیوسته و حتی حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای روسی بسته است. فنلاند به ائتلاف ناتو ملحق شده و سوئد نیز تا تابستان به این ائتلاف خواهد پیوست. قطر که مدتهاست به عنوان میانجی اسرائیل و حماس دیده می شود، ممکن است به زودی مجبور شود بین حامی آمریکایی خود و گروه مبارز فلسطینی یکی را انتخاب کند.
این امر تاحدودی طبیعی است؛ متخاصمان همیشه خود را خیر کامل در برابر شر کامل می بینند و همین امر بی طرفی دولت ها را زیر سؤال می برد. پاسکال لوتاز استاد دانشگاه کیوتو می گوید: «بر اساس نظریه جنگ عادلانه، بی طرفی امکانپذیر نیست. وقتی خیر با شر روبرو می شود، نجنگیدن در برابر شر مساوی با شر بودن است».
با این حال کشورهای متخاصم مدتهاست که به کشورهای بی طرف به عنوان میانجی متکی هستند؛ به ویژه وقتی که می بینند با اتکای صرف به نیروی نظامی، به پیروزی نمی رسند. در این شرایط اگر کشورهای بی طرف نباشند چه اتفاقی می افتد؟
قطر تا اواسط دهه 1990 وابسته به عربستان بود ولی بعد طرحی بلندپروازانه را با هدف حفظ امنیت خود در خاورمیانه پرآشوب در پیش گرفت که مبنای آن دوستی با تمام کشورها بود.
پس از گذشت چند سال از این طرح، دوحه متوجه شد که این بی طرفی یک مزیت رقابتی برای او ایجاد کرده است. به گفته مهران کامروا استاد دانشگاه جورج تاون قطر: «این بی طرفی به آنها اجازه داد تا به عنوان میانجی بین بازیگرانی عمل کنند که اگر میانجی نبود، با هم هیچ مذاکره و صحبتی نمی کردند. مقامات قطر نقاط قوت خود را به جهان نشان دادند و شروع به معرفی خود به عنوان سوئیس عرب کردند».
اواخر دهه 2000 دوحه میانجیگر مذاکرات صلح در چاد، سودان و یمن بود و علیرغم بحران های ناشی از بهار عربی و اختلافات قطر با همسایگانش در خلیج فارس، توانست شهرت خود را به عنوان کشوری بی طرف حفظ کند. دیپلمات های قطر گفتگوهایی را بین آمریکا و طالبان ترتیب دادند و به آزادی کودکان اوکراینی که به روسیه برده شده بودند، کمک کردند.
هدف دوحه از اتخاذ موضع بی طرفی این است که از خطرات منطقه دور بماند و در عین حال بتواند بر مناقشات ژئوپلیتیک تأثیر بگذارد. این امر نشان می دهد که چرا عالی ترین مقامات قطر شخصا در میانجیگری ها شرکت می کنند.
هنگامی که حزب الله سال 2009 در جریان بحران سیاسی لبنان تهدید به استفاده از نیروی نظامی کرد، امیر قطر شخصا با بشار اسد رئیس جمهور سوریه تماس گرفت و از او خواست که متحدش را برای خروج از بن بست تحت فشار قرار دهد.
قطر یک پایگاه نظامی بزرگ آمریکا را در خاک خود دارد ولی این باعث نمی شود که این کشور عضو بلوک غرب باشد. قطر همچنین میزبان رهبران طالبان است ولی با اسلامگرایی نیز فاصله دارد؛ به عبارت دیگر می بینیم که در دنیای سیاه و سفید کنونی، دوحه خاکستری باقی مانده است.
قطر از هر فرصتی استفاده می کند تا اهرم های ژئوپلیتیک خود را افزایش دهد. به گفته مقامات قطری، رهبران سیاسی حماس سال 2012 اندکی پس از خروج از سوریه به دلیل تنش با اسد، به دستور دولت اوباما به دوحه دعوت شدند. اولین روابط حماس و دوحه به سال 2006 برمی گردد، زمانی که دولت بوش از قطر خواست تا کانال های ارتباطی را با این گروه باز کند؛ قطر هم از فرصت استفاده کرد تا ضمن بهبود روابط با آمریکا، مزیت رقابتی خود را به عنوان میانجی تقویت نماید. اما این توضیحات برای اینکه قطر از انتقادات پس از حمله 7 اکتبر مصون بماند کافی نبوده است.
مقامات آمریکا در روزهای پس از حمله، از توافقی که با ایران و با میانجیگری قطر بدست امده بود، خارج شدند. در این توافق میلیاردها دلار از دارایی مسدود شده ایران در ازای مبادله زندانیان آزاد شد. حمله 7 اکتبر حماس، صدای محافظه کاران کنگره را در انتقاد از قطر بلند کرد و آنها در کنار مطبوعات آمریکا، دوحه را به دلیل حمایت از حماس و پرداخت حقوق کارکنان دولت در غزه (که با تأیید اسرائیل صورت می گیرد) محکوم کردند.
ولی اندریاس کریگ استاد مطالعات امنیتی در کینگز کالج لندن این اقدامات واشنگتن را نمایشی می داند و می گوید: «ایالات متحده هیچ گام مشخصی برای تحت فشار قرار دادن قطر برنداشته و در عوض به دوحه آزادی عمل بیشتری برای پیگیری مذاکرات داده است. حتی اگر حماس از بین برود، قطر کاندید اصلی میانجیگری بین آمریکا و اسرائیل و هر جنبش اسلامی جدیدی است که جای حماس را خواهد گرفت».
اگر اسرائیل به تعهد خود مبنی بر تعقیب رهبران حماس در هر مکانی عمل کند، بی طرفی قطر ممکن است با تهدید مواجه شود. کامروا معتقد است که رهبران قطر در ازای تقویت روابط با آمریکا، با کمال میل با اخراج رهبران حماس موافقت خواهند کرد.
اما سؤالی که ایجاد می شود این است که فشار بر قطر برای اخراج رهبران حماس، برای آمریکا خوب است یا خیر؟ محمد بذی از دانشگاه نیویورک معتقد است که این کار به نفع آمریکا نیست: «اگر رهبران حماس مجبور به خروج از قطر شوند، احتمالا به ایران، لبنان یا سوریه می روند و انوقت اسرائیل، آمریکا و اروپا برای مذاکره غیرمستقیم با حماس کار سختی خواهند داشت. به عبارت دیگر بیرون راندن حماس از قطر، حل یکی از پیچیده ترین درگیری های جهان را امکان ناپذیرتر خواهد کرد».
مشکل قطر در بی طرف ماندن را دیگر کشورهای جهان نیز شاهد هستند. امارات و ترکیه در جنگ روسیه با اوکراین، بی طرف ماندند و همین موضع گیری به آنها امکان داد تا به توافقاتی بین مسکو و کیف دست یابند. ولی غرب بی طرفی کشورها در جنگ روسیه و اوکراین را بر نمی تابد و با محکومیت و اعمال تحریم سعی دارد که کشورهای بی طرف را با خود همراه کند.
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما