سایه ترامپ بر سر آخرین تلاش‌‌ها برای احیای توافق هسته‌ای
هفته گذشته پس از پایان دوری دیگر از مذاکرات احیای توافق هسته‌ای، مذاکره کنندکان ایرانی به کشور خود برگشتند تا با رهبران ایران در مورد چگونگی ادامه کار مشورت کنند. مقامات اتحادیه اروپا می‌گویند که متن نهایی توافق را به ایران و آمریکا ارائه داده‌اند و حالا دو کشور باید تصمیم بگیرند که آیا آن را می‌پذیرند یا اینکه رد می‌کنند
این متن با خوش‌بینی محتاطانه‌ای در ایران روبرو شده است. محمد مرندی مشاور تیم مذاکره کننده ایران در وین به سی‌ان‌ان گفت که متن توافق نهایی در ماه‌های اخیر پیشرفت چشم‌گیری داشته و تقریبا کامل شده است اما مذاکرات تنها بر سر یک نقطه هنوز جریان دارد
ماه ژوئن آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به دلیل پیدا شدن اثر اورانیوم در سه سایت هسته‌ای ایران، قطعنامه‌ای علیه این کشور صادر کرد و ایران را بدلیل همکاری نکردن با آژانس محکوم نمود. مرندی در گفتگو با ما بر این نکته تأکید کرد که برای اینکه ایران توافق اخیر را امضا کند، پرونده ایران در آژانس باید برای همیشه بسته شود و این موضوع دیگر توسط آژانس مطرح نگردد
ایران تصمیم آژانس در صدور قطعنامه را سیاسی دانست و پاسخ آن را با خاموش کردن دوربین‌های نظارتی آژانس که در سایت‌های مهم هسته‌ای ایران نصب شده است، داد. این کار امیدها برای رسیدن به توافق را به شدت کاهش داد و باعث شد که کشورهای طرف مذاکره با ایران، اطلاعات به‌روزی در مورد برنامه غنی‌سازی ایران نداشته باشند. اما با بازگشت تیم‌های مذاکره کننده به وین در هفته گذشته، ناظران شگفت‌زده شدند
ابراز خوش‌بینی محتاطانه ایران در مورد آخرین پیش‌نویس توافق –علیرغم موانعی که هنوز باقی مانده- احتمال احیای قریب‌الوقوع توافق را افزایش داده است. حتی تندورها در ایران که پیشتر مخالفت قاطع خود را با توافقِ امضا شده در زمان ریاست جمهوری روحانی اعلام کرده بودند، به تعریف از این پیش‌نویس پرداختند و آن را نسبت به نسخه‌های قبلی بهتر دانستند
با این حال ایران هنوز برای امضای توافق تعلل میکند. تحلیلگران ایرانی یکی از دلایل این درنگ را تأثیر ترامپ بر مذاکرات می‌دانند. به گفته آنها ایران پیش‌بینی میکند که در انتخابات ریاست جمهوری 2024 آمریکا، یک نامزد جمهوری‌خواه –که به احتمال زیاد ترامپ باشد- پیروز می‌شود. جانشین بایدن بار دیگر از توافق خارج خواهد شد و دور جدیدی از تحریم‌ها را علیه ایران وضع خواهد کرد
به گفته محمد علی شعبانی سردبیر امواج مدیا «سایه ترامپ بر مذاکرات سنگینی میکند. ایران در این مذاکرات بدنبال کسب تضمین‌های اقتصادی است؛ زیرا اگر تحریم‌های ثانویه آمریکا برگردد، همان اتفاقی که با خروج ترامپ از برجام رخ داد، بار دیگر رخ می‌دهد و شرکت‌های بزرگ خصوصی غربی از ایران خارج می‌شوند. چه مکانیسم‌هایی برای جلوگیری از وقوع دوباره این رخداد وجود دارد؟»
در تحریم‌های ثانویه، هر دولت یا سازمانی که با نهادهای تحت تحریم روابط مالی داشته باشد، مجازات می‌شود
در تحولی دیگر -که نگرانی‌ها را بابت ایجاد موانع جدید پیش روی مذاکرات افزایش داده است- وزارت دادگستری آمریکا روز سه‌شنبه یکی از اعضای سپاه پاسداران را متهم به تلاش برای ترور جان بولتون کرد
ولی علیرغم موانع و مشکلاتی که پیش روی توافق وجود دارد، ایرانیان می‌توانند در کوتاه مدت از توافق نفع زیادی ببرند. به گفته شعبانی کاهش تحریم‌ها میتواند ده‌ها میلیارد دلار از درآمدهای نفت و گاز ایران را طی دو سال آینده آزاد کند، کمکی برای اقتصاد رو به زوال ایران باشد و محبوبیت ابراهیم رئیسی را افزایش دهد
به نتیجه رسیدن مذاکرات برای جامعه بین‌الملل نیز سودمند است. از زمانی که ترامپ از مذاکرات خارج شد و رژیم تحریم‌ها را علیه ایران به کار انداخت، تهران اورانیوم را در سطوح بالاتر و با سرعت بیشتری غنی‌سازی کرده است. دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل ماه ژوئن اعلام کرد که تهران تنها چند هفته با رسیدن به سطح اورانیوم غنی شده کافی برای تبدیل شدن به موقعیت آستانه فاصله دارد
اما مسئله‌ی زمان نیز اهمیت دارد و مذاکرات هرچه طولانی‌تر شود، بر پیچیدگی آن افزوده می‌گردد. اوایل سال جاری تصور می‌شد که خواسته ایران برای حذف نام سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی، آخرین مانع بر سر احیای برجام باشد. اکنون ظاهرا این شرط از روی میز برداشته شده و موضوع محکومیت ایران در آژانس جای آن را گرفته است
ایران غرب را متهم میکند که می‌کوشد از محکومیت ایران در آژانس به عنوان ابزار استفاده نموده و با استناد به آن، در آینده از توافق خارج می‌شود. به گفته مرندی ایرانیان مطمئن هستند که آمریکایی‌ها در هفته‌ها یا ماه‌های آینده از موضوع قطعنامه استفاده کرده و آن را ابزاری برای تضعیف توافق می‌کنند؛ بنابراین بسته شدن پرونده ایران و جلوگیری از این اتفاق، پیش‌شرط ایران برای امضای توافق است
اما امضای برجام، علیرغم شبهات و مشکلاتی که هنوز وجود دارد، سودمند است و بنابراین همچنان دلایلی برای خوش‌بینی وجود دارد
به گفته شعبانی حتی اگر توافق بار دیگر در سال 2025 لغو شود، بازگشت قریب‌الوقوع به آن در روزهای آینده به طرفین فضایی برای تنفس می‌دهد. با امضای توافق، آمریکا باید غول توافق هسته‌ای را در چراغ کرده و تا سال 2025 سراغی از آن نگیرد
رشد رادیکالیسم در مصر
وقتی جو بایدن خبر کشته شدن ایمن الظواهری را اعلام کرد، اعضای خانواده‌اش در قاهره با شوک و تأسف این خبر را دنبال کردند. خانواده ظواهری که بیش از بیست سال است در همسایگی من در محله مسکونی معادی در قاهره زندگی می‌کنند، می‌گویند که از اواسط دهه هشتاد هیچ تماسی با او نداشته‌اند. اکنون آنها بی‌سروصدا عزاداری می‌کنند و می‌گویند برپایی مجالس عمومی و آشکار کردن اندوهشان، میتواند باعث آزار و اذیت آنها توسط سازمان‌های امنیتی شود
مرگ ظواهری یک پیروزی برای دولت بایدن است؛ ولی ظواهری و گروه تروریستی‌اش مدت‌ها بود که دیگر تهدیدی برای آمریکا نبودند. ظواهری در طول یازده سال تصدی خود بر کرسی رهبری القاعده، کاری جز تهدیدات توخالی نکرده بود و دیگر کنترلی روی شاخه‌های جهادی این گروه همچون جبهه‌النصره در سوریه نداشت
طبیعی بود که خبر کشته شدن ظواهری با خوشحالی در آمریکا همراه شود، ولی در مصر زادگاه ظواهری واکنش‌ها به خبر کشته شدن او کمرنگ بود و تنها تعداد انگشت شماری از فعالان رسانه‌‌های اجتماعی به این خبر واکنش نشان دادند
برخی از منتقدان، استفاده آمریکا از پهپاد را نقض حاکمیت افغانستان دانسته و آن را محکوم کردند و برخی دیگر این اقدام را ترفند بایدن برای منحرف کردن توجهات از مشکلات اقتصادی آمریکا و چالش‌های داخلی دانستند. برخلاف عربستان که وزارت خارجه‌اش با صدور بیانیه‌ای از کشته شدن ظواهری استقبال کرد؛ مصر ترجیح داد سکوت اختیار کند. بیش از یک هفته پس از انتشار این خبر، وزارت خارجه مصر هنوز بیانیه‌ای رسمی در مورد قتل این پزشک مصری‌الاصل نداده است
با توجه به اینکه ظواهری به دست داشتن در قتل انور سادات رئیس جمهور سابق مصر در سال 1981 متهم بود، این سکوت گیج کننده است. علاوه بر قتل انور سادات، او در چند حمله تروریستی برای سرنگونی رژیم حسنی مبارک –از جمله قتل‌عام الاقصر در سال 1997 که مرگبارترین حمله تررویستی در مصر بوده و به کشته شدن 62 نفر که عمدتا توریست بودند منجر شد- و حمله به عاطف صدقی نخست‌وزیر وقت مصر در سال 1993 که در پی آن یک دختربچه کشته شد و 9 نفر زخمی شدند، دست داشت
ظواهری دو بار در مصر به دلیل ایدئولوژی خود بازداشت شد: یک بار در سن 15 سالگی بدلیل پیوستن به اخوان‌المسلیمن و بار دوم به ظن دخالت در ترور سادات در سال 1981 به دست جهاد اسلامی. احتمالا بازداشت و شکنجه او در زندان منجر به رادیکال شدن او شد
الازهر عالی‌ترین مرجع اسلام سنی تاکنون تنها نهادی بود که علنا به خبر مرگ ظواهری واکنش نشان داده است. این نهاد در صفحه فیسبوک خود بیانیه‌ای منتشر کرد و در آن پیش‌بینی کرد که در پی مرگ ظواهری، القاعده دچار اختلافات داخلی شده و بیش از پیش تضعیف شود
الازهر در بیانیه خود نوشت «امریکا در تلاش‌های ضد تروریسم خود، باید به موازات نابودی رهبران تروریست، تفکرات افراطی را نیز هدف قرار داده و بدنبال از بین بردن علل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بنیادگرایی باشد»
در این بیانیه درحالی از علل بنیادگرایی صحبت می‌شود، که لیبرال‌های مصر روحانیون الازهر را به گسترش بنیادگرایی در کشور متهم می‌کنند. همچنین عبدالفتاح سیسی در مواردی احمد الطائی امام اعظم الازهر را به دلیل مخالفتش با اصلاحات پیشنهادی دولت، علنا مورد سرزنش قرار داده است
ولی با این وجود پیشنهادات الازهر نباید توسط دولت بایدن نادیده گرفته شود. دولت بایدن باید به جای تلاش برای از بین بردن تهدید تروریستی فردی همچون ظواهری، یا از بین بردن گروهی از هم پاشیده و رو به زوال همچون القاعده، تمرکز خود را روی مبارزه با گسترش افکار افراطی بگذارد
تبعیض علیه مسیحیان قبطی در مصر سیستماتیک و گسترده است. در جامعه محافظه‌کار مصر، هر از چند گاه یک نفر به بهانه توهین به مقدسات اسلامی مورد حمله قرار می‌گیرد. افزایش سرکوب‌های امنیتی توسط دولت سیسی، به افزایش رادیکالیسم -به ویژه بین جوانان- دامن زده است. زندان‌های مصر پر ازدحام است و شکنجه به امری معمولی بدل شده است. این شرایط زندان‌ها را به محل سربازگیری برای داعش بدل کرده است؛ دقیقا همان اتفاقی که پس از حمله آمریکا به عراق افتاد و زندان‌های این کشور به اردوگاه‌های آموزشی جهادگران داعش بدل شد
قاهره می‌گوید به 1.3 میلیارد دلاری که سالانه به عنوان کمک خارجی از آمریکا دریافت میکند، برای مبارزه با تروریسم در شبه‌جزیره سینا نیاز دارد. اما ایالات متحده بهتر است به جای تسلیحات، به نیروهای امنیتی مصر آموزش دهد. استفاده از زور و قوه قهریه در منطقه سینا، تخریب منازل ساکنان شمال این منطقه و اخراج اجباری آنها، باعث می‌شود که مردم محلی از دولت، در جنگ با نیروهای داعش حمایت نکنند. این درحالی است که بهره‌مندی از حمایت مردمی در مبارزه با گروه‌های تروریستی ضروری است
دولت مصر باید برای مبارزه با تروریسم، سیستم ناکارآمد آموزشی کشور را تغییر دهد و برنامه‌های درسی را نوسازی کند. کتاب‌های درسی باید بازنگری شوند تا اطمینان حاصل شود که حاوی روایت‌هایی نیستند که از جهادگران تمجید می‌کنند و به خشونت دامن می‌زنند. همچنین معلمان باید آموزش ببینند
نظارت بر محتوای رسانه‌ها نیز مهم است؛ به این معنا که برنامه‌های رسانه‌ها حاوی سخنان نفرت‌انگیز علیه اقلیت‌ها و کسانی که دیدگاه‌های مخالف و خلاف عرف دارند نباشد
مشارکت دادن رهبران مذهبی در مبارزه با افراط‌گرایی بسیار مهم است. اینکه واعظان در سخنرانی‌های خود مردم را در مبارزه با افراط‌گرایی و پذیرش فرهنگ تساهل آموزش دهند، میتواند تحول زیادی در جامعه ایجاد کند. بنابراین روحانیون الازهر باید به جای ترویج عقاید افراطی و خشونت‌آمیز، از موعظه‌های خود برای تبلیغ مدارا و حضور و مشارکت تمام آحاد در جامعه استفاده کنند
یکی از رویدادهایی که در دولت سیسی در مصر شاهد هستیم، کاهش آزادی بیان است. صدها وب‌سایت مسدود شده و ده‌ها کاربر شبکه‌های اجتماعی به دلیل انتشار پست‌های انتقادی در حساب‌های فیسبوک و دیگر شبکه‌های اجتماعی، زندانی شده‌اند. این سیاست باید معکوس شود
اطمینان یافتن از رعایت حقوق بشر و اصول دموکراتیک که در قانون اساسی مصر تضمین شده است، میتواند جامعه را در برابر نفوذ نیروهای افراطی حفظ کند
دولت بایدن باید بر دولت مصر فشار آورد تا زندانیان سیاسی را آزاد کند؛ به خصوص که حضور در زندان، افراد را در معرض خطر افراط‌گرایی قرار می‌دهد. البته در ماه‌های اخیر عده‌ای از این افراد توسط رئیس جمهور مورد عفو قرار گرفته‌اند، ولی این تعداد در مقایسه با شصت هزار نفری که هنوز در زندان به سر می‌برند، قطره‌ای از دریا است
دولت آمریکا باید اطمینان حاصل کند که کمک‌هایی که به مصر میکند، به بهبود زندگی مردم محروم اختصاص می‌یابد. افزایش قیمت مواد غذایی به دلیل جنگ اکراین، تأثیر زیادی بر مردم مصر گذاشته است. باتوجه به اینکه یک سوم مصری‌ها زیر خط فقر زندگی می‌کنند، خطر ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی و تعصبات مذهبی در حال افزایش است. شکی نیست که فقر و فقدان فرصت‌های اقتصادی، ناامیدی را افزایش داده و مردم را به هدف آسانی برای جذب گروه‌های افراطی تبدیل میکند
روند کنونی در مورد گروه‌های جهادی نشان می‌دهد که این گروه‌ها تمرکز خود را روی اهداف محلی گذاشته‌اند و این کار را کم هزینه‌تر و سودآورتر می‌بینند. دولت بایدن باید در سیاست‌های خود در قبال کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا بازنگری کند و اقدامات مؤثری برای مبارزه با ایدئولوژی‌های افراطی و مقابله با علل ریشه‌ای تروریسم انجام دهد
مترجم: فاطمه رادمهر
نظر شما