سرشت انسان آن است كه خير و خوبى و كوشش در به دست آوردنِ آن را دوست مى دارد؛ حال اين خوبى دنيوى باشد يا اخروى، به هر روى انسان مى كوشد تا شرافت و بزرگى و عزت و شوكت به كف آورَد، چنانكه مى كوشد به پاداش الهى و خشنودى او و فضيلت و ملكه هاى نيكو دست يابد، و اين همان سرشتى است كه آدمى را به سوى كمال مى رانَد و پيشرفت جوامع را موجب مى شود و در پيدا كردن فضيلت و شوكت با ديگر ملتها به رقابت بر مى خيزد، و اگر چنين نمى بود سامان جامعه از هم مى پاشيد و تمدن از ميان مى رفت و انسانيت سوى نابودى و فروپاشى واپس مى نشست.
جزئیاتانسان بزرگ به امور پيش پا افتاده سرگرم نمى شود، زيرا وجودى بزرگتر از اين دارد، و فرصتى براى پرداختن به امور بيهوده در اختيار ندارد، زيرا وقت او ارزشمندتر از آن است كه صرف اين گونه امور كند، از همين رو بزرگان را مى بينيم كه هرگز به واژه اى كه روان را مخدوش مى كند يا عداوتى كه نفسهاى خُرد به ارمغان مى آورند اعتنا نمى ورزند. نفس آدمى هرچه بزرگتر و شخصيت او سترگتر باشد، گذشت و بخشش او بيشتر است و در مقابل، مردمان فرومايه كه از نفسهايى محدود و انديشه هايى سبك برخوردارند جز به دشمنى فلان كس و يافتن عيبهاى ديگرى نمى پردازند.
جزئیاتگاهى كسى انسان را در آبرو يا ثروت يا نظاير آن به كاستى نسبت می دهد و طرف ديگر از اين رفتار به هيجان آمده و در انديشه گرفتن انتقام مى افتد، اما انتقام از نگاه عقل و احساس دو ملاك گوناگون دارد. عقل، آن را در همه موارد تجويز نمى كند، زيرا گرفتن انتقام در بسيارى از موارد گواه كم ظرفيتى نفس و پستى ذات است. براى مثال انسان حكيم هيچ گاه دشنام را با دشنام و بهتان را با بهتان پاسخ نمى دهد، زيرا اين كار، ناگوار است خواه كنش باشد و يا واكنش، در حالى كه احساس در آغاز به گرفتن انتقام گرايش دارد، اگرچه موجب سقوط فرد انتقام گيرنده گردد.
جزئیاتويژگيهاى نيكو را ملكه اى در نفس گرد مى آورَد كه در هر مورد به پايدارى مى خوانَد و آن را (اخلاق نيكو) مى نامند، چنانكه ويژگيهاى نكوهيده را صفتى كلى در بر مى گيرد كه آن را (اخلاق بد) مى نامند. اسلام همان گونه كه تك تك صفات پسنديده را تشويق مى كند و تك تك صفات پليد را مى نكوهد بر گردآورىِ ويژگيهاى نيكو پاى مى فشرد و از گرد آمدن ويژگيهاى نكوهيده باز مى دارد.
جزئیاتهرگاه بادی بوزد برگها و چيزهاى سبك به هوا بر مى خيزند اما اشياء سنگين با وزش نسيم يا حتى طوفان از جاى خويش نمى جنبند. نفس شكيبا با ناسزا يا سرقت يك دزد يا آزار يك نادان به لرزه نمى افتد، اما نفس سبك با كوچكترين حادثه و ناچيزترين سخن به ناراحتى گرفتار مى شود.
جزئیاتدل همچون زمينى است كه مى تواند شوره زار باشد يا پاك. همانگونه که زمين شوره زار جز رنجورى و محنت به بار نياورد و زمين پاك، گياه سرسبز؛ دل پاك نيز پاكى به بار مى آورَد و دل پليد، پليدى. دارنده دل پاك سخن و انديشه اش نيز پاك است و دارنده دل پليد، سخن و انديشه اش پليد خواهد بود. يكى از كارهاى دل، گمان نسبت به ديگران و خداوندگار است. صاحب دل پاك جز خير به مردم و به پروردگار گمانى نمى برَد در حالى كه دارنده دل پليد بر عكس آن است.
جزئیاتآدمى در مراحل زندگى تعلقاتى نفسانى يا جسمانى دارد، و همان گونه كه در جامعه، هم جذب يافت مى شود هم دفع، هر انسانى نيز بايد صفتى دافعه در خود داشته باشد تا موجوديّتش را پاس دارد و تعلقاتش را حفظ كند و بدين ترتيب به دست آزمندان غارت نشود و آماج هدف فرصت طلبان قرار نگيرد.
جزئیاتاميد يعنى انتظار داشتن امرى مطلوب كه با فراهم كردن مقدمات رسيدن به آن همراه است. شخص كشتكار، زمين را شخم مى زند و آن گاه تخم را آبيارى مى كند و كشت خود را از هرگونه آفتى دور مى دارد و براى حفظ ثمره آن هرچه در توان دارد به كار مى بندد و پس از آن در رسيدن نتيجه كار خود به كمال مورد نظر به لطف خداى اميد مى بندد، زيرا عوامل طبيعى از قدرت و اراده آدمى بيرون است و وزيدن يك طوفان يا حمله دسته اى حشره يا ريزش قدرى تگرگ، كِشت او را به تباهى مى كشانَد و درختها از ميان مى روند يا ميوه ها را كرم مى خورَد.
جزئیاتگاهى آدمى از رويارويى با مشكلات زندگى نيز مى هراسد و اين البته سزاوار تقدير نيست، چنانكه گاهى انسانى بى هيچ توجيهى با جسارت، خويش را به خطر مى افكند چنين شخصى نيز به حماقت نزديكتر است. اسلام از اين هر دو برحذر مى دارد و آنچه پسنديده است حد ميانه اين دو يعنى شجاعت است. خداى متعال مى فرمايد: (وَ لاَ تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ); «خويش را با دست خود به نابودى نيندازيد».
جزئیاتانسان، آميزه اى است شگفت كه كرانه هاى بسيار را در خود جاى داده و سامانه هايى استوار در خود دارد. آدمى از ابزارى برخوردار است كه ژرفاى آن بر كسى آشكار نيست و آنچه دانسته شده تنها ظاهر و نمود آن است، او جسمى دارد با ويژگيهاى جسمانى و روحى با ويژگيهاى روحانى، و هر يك از اين دو از محدوده اى فراخ و كناره هايى گسترده برخوردارند كه جز اندكى از آن، دانسته نمى شود.
جزئیاتدانش زمانی ارزشمند است که خودِ آن مد نظر باشد، امّا اگر پلى گردد براى لذّتى گذرا، شهوتى ناپايا يا ثروت و جاه، در آن صورت به رذيلت مانندتر است. همچون دهش که فی نفسه نيكويى شمرده مى شود، ولى اگر هدف شخص انفاق كننده، ستايش يا شهرت يا مقوله هايى از اين دست باشد، همين بخشش به رذيلتى بدل مى شود بدور از ارزشهاى انسانى و الگوهاى والا.
جزئیاتهر پديده اى مقدارى محدود سود در خود دارد كه اگر از آن پاى فراتر نهيم بد فرجامى آن گريبان ما را خواهد گرفت. براى نمونه آن كه بايد يك گرده نان بخورد اگر دو گرده نان بخورد گرده دومى موجب تباهى معده او خواهد گشت و چه بسا همين گرده نان اضافى به زندگى او پايان دهد، و از آن سو اگر تنها نيمى از اين دوگرده نان را تناول كند در پيكرش سستى پديد خواهد آمد و چه بسا او را به بيمارى كشاند و....
جزئیات